metropolis m

Van 1984 tot 2009 realiseerde SKOR – en haar voorganger Het Praktijkbureau Beeldende Kunst – met geld uit de Zorgwet vele kunstopdrachten in instellingen uit de gezondheidszorg. In 2006 kwam er een einde aan de zogenaamde ‘verdubbelingsregeling’, die inhield dat de subsidie die SKOR bij het ontwikkelen van een project in de gezondheidszorg kreeg van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW), nog eens werd verdubbeld door het ministerie van Volksgezondheid (VWS). In 2009 werd het laatste werk dat onder die regeling viel afgerond. Nu de verwachting is dat er door de fikse vermindering van subsidie voor kunst in zorginstellingen minder nieuwe projecten ontwikkeld zullen worden, heeft SKOR bedacht de nieuwe werken op te vatten als een collectie die – aangevuld met enkele bestaande werken- gerouleerd kan worden tussen de instellingen.

Het plan is op 14 januari gepresenteerd tijdens de boekpresentatie van de afsluitende publicatie van 25 jaar kunstprojecten in zorginstellingen 1985-2009, in de Beurs van Berlage, waar momenteel – heel toepasselijk – de tentoonstelling Niet Normaal loopt (eveneens zwaar gesponsord door de zorgsector). De publicatie bevat beschrijvingen van de bijna 350 werken die in de periode zijn gerealiseerd, aangevuld met essays over het ontstaan van de projecten.

Tom van Gestel, senior curator bij SKOR en initiatiefnemer van De Collectie, lichtte in een vraaggesprek met NRC-journalist Tracy Metz De Collectie toe. Hij gaf aan dat de collectie een levende verzameling gaat worden, ‘een gezamenlijke collectie’, die rouleert tussen de instellingen en daarbuiten. Ook musea of speciale kunstmanifestaties kunnen werken uit de collectie tonen, zoals Niet Normaal, waar ook werk uit De Collectie te zien is. De thematiek die kunst in relatie met gezondheidszorg centraal stelt is ook buiten de context van de zorg relevant, meent Van Gestel, omdat ze elementaire kwesties over leven en dood aan de orde stelt.

De medisch antropoloog Sjaak van der Geest, verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, maakte direct inzichtelijk wat ‘elementaire kwesties over leven en dood’ zijn. De tot dan nog luchtige en rumoerige boekpresentatie verstomde bij het zien van schrijnende foto’s van een ziekenhuis uit Bangladesh, waar de meest basale middelen ontbreken.

Ook het relatief kleinere lijden in de Nederlandse zorg verdient serieuze aandacht, stelde Van der Geest, die verklaarde bij het doornemen van de bundel teleurgesteld te zijn geraakt over veel van de kunst waar SKOR bij betrokken was. In plaats van de keuze voor het soort kunst bij de patiënten neer te leggen, constateerde hij een ‘verlicht paternalisme’ bij de hogere lagen van de organisatie, die liever een ‘regime van goede smaak’ voeren dan te luisteren naar de mening van de mensen voor wie de kunst daadwerkelijk bedoeld is. Want hoewel kunst geen medicijn is, komen kunstvormen volgens hem door ‘indirecte, omsingelende en metaforische bewegingen dichter bij het omschrijven van een pijn dan welke wetenschapper dan ook met woorden kan.’ Een toevlucht tot kunst is volgens hem waardevol wanneer het de direct betrokkenen aanspreekt. Zijn aanbeveling is om voortaan meer naar het effect van een werk op de patiënt te kijken.

Op de bijeenkomst in Amsterdam werden de eerste nieuwe werken uit De Collectie gepresenteerd, die direct ook aan de wensen van Van der Geest tegemoet kwamen, in de zin dat ze een krachtige perspectiefwisseling teweegbrachten. Het collectief Pharmacopoeia uit Groot-Brittannië, bestaande uit de kunstenaars Susie Freeman, David Critchley en huisarts Liz Lee, lichtten hun installatie Cradle to Grave (2009) toe, een nieuwe Nederlandse versie van de gelijknamige installatie uit 2003 die in het bezit is van het Brittish Museum in London. Het werk bestaat uit twee meterslange weefsels met daarin alle medicijnen die een gezonde man en een gezonde vrouw tijdens zijn of haar leven krijgt voorgeschreven. In de Nederlandse versie, te zien in Niet Normaal, vulde Pharmacopoeia de in medicijnen uitgedrukte levenslopen aan met privéfoto’s van belangrijke momenten in het leven van enkele willekeurige Nederlanders. Kunstenaar Susie Freeman verklaarde tijdens haar presentatie over Cradle to Grave bijna antropologisch te werk te gaan door gedragspatronen van mensen zichtbaar te willen maken en zo mensen aan het denken te zetten over hoe ze omgaan met hun lichaam. Heel concreet haalde ze het geweven doek van de vrouw aan, waarin het steeds terugkerende patroon van de anticonceptiepil als rode draad doorheen slingert.

De Nederlandse kunstenaar David Bade sloot de middag af met een performance in samenwerking met een gemengd team van cliënten van zorginstellingen en studenten van de Amsterdamse Hogeschool. Als een klein onderdeel van een drie maanden durend work-in-progress getiteld Normalitairism, dat ook te zien is in Niet Normaal, moest een twintigtal bezoekers via brancards van de presentatieruimte naar de Bades fysieke installatie in de tentoonstellingszaal worden gedragen. Gestoken in feloranje overalls begeleidde het ‘Team Normalitairism’ de operatie, die voor grote ontregeling in de tentoonstelling zorgde. De symbolische situatie die Bade suggereerde – mensen die ooit billen hebben gewassen in de zorg mogen gaan liggen op de brancards, directeuren of managers dragen de brancards- bleek nauwelijks te werken en met name de wat te zwaarlijvige ‘patiënt’ werd bijna overgeslagen, wat tot pijnlijke situaties leidde. Na lang twijfelen en dralen waren voldoende vrijwilligers uit de zaal bereid om de overige brancards te vervoeren. Zo werden terloops hiërarchieën en structuren in de groep zichtbaar, die inderdaad zowel op het gebied van kunst en gezondheidszorg als in het onderzoek naar wat normaal is -het overkoepelend thema van de tentoonstelling Niet Normaal– een uitspraak konden doen.

Deze eerste werken maken nieuwsgierig naar de verdere invulling van de nieuwe ‘Collectie’, die van de nood een deugd weet te maken door interessante werken voor een breder publiek zichtbaar te maken.

Het boek De Collectie: 25 jaar kunstprojecten in zorginstellingen 1985-2009 is te bestellen via www.skor.nl/shop.

De tentoonstelling Niet Normaal is nog tot 17 maart te zien in de Beurs van Berlage.