metropolis m

We waren dit al lang van plan. Het is tijdens het directoraat van Gijs van Tuyl omstreeks 2007 al besproken in de programmeringcommissie. Praktische omstandigheden hielden de uitvoering destijds tegen. In ons toenmalige tijdelijke onderkomen in het SMCS was er geen plek voor. Toen we vanaf 2010 die plek wél hadden, in het Stedelijk dat op haar thuisbasis was teruggekeerd, kwam het Marlene minder gelegen. Zij had in 2008-2009 een drukke periode achter de rug met een tournee in Amerika en exposities in Afrika en Japan. Zij reageerde op ons voorstel meteen positief, maar wilde eerst weer eens werken.

Die buitenlandse tentoonstellingen waren overigens aanleiding om het uitblijven van een expositie in het Stedelijk ter discussie te stellen. Er is ons herhaaldelijk gevraagd waarom we toch geen van die exposities overnamen. Maar dat is geen alternatief voor ons. Het Stedelijk moet zich zelf uitspreken over Marlene Dumas. Dus werd de tijd die aan Dumas werd gegund om te werken, in het museum benut om een tentoonstelling te initiëren.

Omstreeks 2010 is contact opgenomen met Tate Modern. Chris Dercon begon toen in Londen en maakte bekend dat Tate ook nadacht over een Dumas expositie. We kennen hem en besloten het samen te doen. Theodora Vischer die net als Dercon het werk van Dumas goed kent, wilde met Fondation Beyeler aanhaken. Zo is een reizende tentoonstelling gepland waarbij drie musea samenwerken, waarvoor ongeveer drie jaar voorbereidingstijd genomen is. Dit jaar bleek een goed tijdstip omdat haar laatste eenmanstentoonstelling in Nederland in 1992 in het Van Abbemuseum in Eindhoven was. Het werd echt hoog tijd voor een overzicht!

Er is van begin af aan nauw overleg met Marlene Dumas geweest, dat is in het Stedelijk altijd uitgangspunt. Behalve mijn persoonlijke belangstelling voor het vroege werk, wilden we werken laten zien die nooit in Nederland getoond zijn. Marlene is gewend om voor iedere tentoonstelling een samenhangende groep werken te maken. Die afgeronde clusters worden in het buitenland geëxposeerd, dikwijls verkocht aan buitenlandse verzamelaars en zijn daarna hier nooit te zien geweest.

Een ander uitgangspunt was dat hier weliswaar veel mensen bekend zijn met Dumas’ werk in Nederlands bezit, maar vooral via afbeeldingen. We wilden daarom direct contact met haar kunst bieden. In de tentoonstelling is voorts de verdiepingsmogelijkheid een rode draad. We willen het hele verhaal vertellen, in al zijn gelaagdheid: het gebruik van beelden uit de media en uit de kunst, de fascinatie voor verschillende thema’s: vrouwen, gender issues, mannelijkheid, geweld, dood, rouw en verdriet. De werken zijn niet strikt chronologisch, maar meer rond periodes en kenmerken bijeengebracht. In zaalteksten worden meer betekenislagen aangereikt en in de film van Rudolf Evenhuis en Sandra Parry gaat Marlene zelf in op haar gebruik van fotografische bronnen.

Evenals de opzet is de inrichting in nauw overleg met Marlene bepaald. Zij vond sommige exposities in het buitenland te vol en te chaotisch. Dat moest hier anders. Ruimte is belangrijk voor haar werken. Marlene heeft in het Stedelijk daarom voor dit parcours met grote en kleine zalen gekozen. Bij het ontwerp hebben we vervolgens duidelijke accenten gelegd. Het parcours voert je door zalen van wisselend formaat met werken rond een bepaald onderwerp of zienswijze. Een van de mooiste accenten is de uitspraak die Marlene doet met de inrichting van de erezaal. Werd die voorheen altijd bepaald door het grote, masculiene gebaar, Marlene koos voor vrouwen en homoseksuele mannen, geschilderd op papier.

Dat is een gevaar. In het Stedelijk denken we volop na over vormen die we hiervoor kunnen ontwikkelen. Daar zitten we nog middenin, maar het is ons wel duidelijk dat het Stedelijk geen retro-machine mag worden!

In de catalogus zijn fragmenten van teksten opgenomen die door de tijd heen over haar werk verschenen zijn. Die keuze is samen gemaakt en biedt zicht op de receptie van haar werk. Daarnaast heeft Marlene zelf een tijdslijn opgesteld van gebeurtenissen die haar in die jaren heeft beïnvloed. Dat is voor het eerst. Het geeft haar verhaal weer en samen met de teksten biedt dat een zinvolle context waarin haar werk begrepen kan worden.

Er is geen uniforme bezoeker. Het plezier in kijken naar het schilderen is een heel legitiem motief. Puur formeel kijken kan zeker, maar emotioneel geraakt worden is een andere, mooie mogelijkheid. Persoonlijk vind ik het ook heel goed als men de analytische blik herkent waarmee ondermeer politieke kwesties en gender issues in haar werk worden onderzocht. Ook hoop ik dat het feministische perspectief duidelijk wordt waarmee bijvoorbeeld naar het naakt wordt gekeken. Dat lijkt me ook legitiem omdat Marlene gevormd is in een artistieke omgeving waar de conceptuele kunst de toon aangaf. Haar reflectie op het kunstenaarschap komt daar vandaan.

Ten slotte willen we dat het publiek Dumas’ kunst op haar eigen merites beoordeelt. Daarom ook organiseren we lezingen, een filmprogramma en maken we een boek bij dit overzicht.

Het was Marlene die met deze titel kwam. Het drukt haar verantwoordelijkheid voor haar beelden uit, maar ook die van de toeschouwer.