metropolis m

Miroslaw Balka over de video’s die hij maakte in de beruchte Poolse concentratiekampen in Majdanek, Sobibor en Auschwitz-Birkenau. Onder de titel Fragment worden ze geëxposeerd in Museum Arnhem.

‘Overal is er ellende gaande, maar bijna niemand trekt zich er iets van aan. We wenden ons af, want het is niet ons probleem. Maar pijn is universeel en alom aanwezig, en wij zijn wel degelijk verantwoordelijk.’

Miroslaw Balka vertelt het tijdens de speciale voorbezichting van de tentoonstelling Fragment die Museum Arnhem momenteel aan zijn videowerk wijdt. Balka, die vooral bekend staat vanwege grote installaties waarmee hij eind jaren tachtig en begin jaren negentig wereldfaam verwierf, is een verwoed filmer. Met zijn compacte videocamera gaat hij op zoek naar zowel tastbare als immateriële sporen (‘traces’) van het verleden, een rest menselijkheid in dit verschrikkelijke en onmetelijk grote verhaal. Zijn videowerk handelt over pijn en verlies, duisternis en verlatenheid, en bovenal over de leegte en stilte die achterblijven in een landschap dat ontdaan lijkt van alle menselijke aanwezigheid.

Balka (Warschau,1958) is een kind uit de tweede generatie na de Tweede Wereldoorlog en groeide op in een streng katholiek land onder een communistisch regime. Een jeugd waarin collectief werd gezwegen over de oorlog, de kampen en de massaslachtingen die zich in zijn land voltrokken. In Fragment geeft kunstenaar Miroslaw Balka op zeer persoonlijke wijze materiële gestalte aan sporen van het verleden in het Poolse landschap. De tentoonstelling is onderdeel van een reeks van vijf exposities die vanaf 18 september in Museum Arnhem te zien zijn. Met dit programma Geest van de Plek, Arnhem 1944 haakt het museum in op de zeventigjarige herdenking van de Slag om Arnhem.

In Fragment toont het museum acht videowerken en één geluidsinstallatie van Balka De video’s zijn sterk suggestief en roepen vooral een gevoel van lichamelijk ongemak en beklemming op. Beelden van een zwarte rookpluim die zich aftekent tegen een grijs-witte lucht, terwijl de geluiden te horen zijn van een gaspedaal dat ingetrapt wordt en een zware motor begint te ronken, werken verstikkend en spreken heel direct tot de zintuigen. Balka projecteert enkele van zijn video’s op een projectiescherm op de grond, gemaakt van zoutkristallen. Zout, een mineraal met sterk lichamelijke connotaties, waar ook bloed, zweet en tranen uit bestaan.

De Holocaust en het lichaam

Veel van de video’s zijn opgenomen in voormalige concentratie- en vernietigingskampen in Polen. Majdanek, Sobibor en Auschwitz-Birkenau: namen die in ons geheugen onlosmakelijk verbonden zijn met een zeer donkere periode uit de geschiedenis. Dit komt echter niet meteen naar voren in de beelden zelf, die titels dragen als Bambi, Winterreise en Carrousel.

‘Ik begrijp dat veel mensen mijn werken associëren met de Holocaust, het is bijna een automatisme. De interpretatie van mijn werken wordt ook vaak bewust in die richting gestuurd. Soms stoort dat me, maar ik kan er weinig aan veranderen. Pijn en ongemak zijn echter universele gevoelens, waar ieder mens mee te maken krijgt.’

Alleen in de begeleidende tekst wordt deze historische lading expliciet gemaakt. In het werk zelf komt vooral het meer open, associatieve karakter naar voren. De videobeelden –hele korte, zich eindeloos herhalende loops – zijn zeer geabstraheerde, stille getuigen van een alomvattend en vooral basaal gevoel van leegte en spanning.

Rauwheid

Balka filmt zijn beelden met een handcamera, waarmee hij ook geluiden opneemt die in sommige werken te horen zijn. Het beeldmateriaal is beverig, rauw en onbewerkt. De grauwe, korrelige beelden van schijnbaar betekenisloze details zijn sterk contrastrijk, want, zoals Balka zegt, ‘waar licht is, is schaduw, en stilte is niets anders dan de afwezigheid van geluid’. De bijna kleurloosheid van de beelden schept een soort afstand, alsof zij zich niet in onze realiteit bevinden. Maar op de momenten dat geluid het werk binnendringt, wordt de bezoeker fysiek én mentaal het werk ingetrokken en ervaart hij de leegte en het verlies. ‘Ik spreek niet graag over publiek of beschouwers. Dit suggereert een afstand. In mijn werken zijn het bezoekers of deelnemers, die zich, door hun aanwezigheid, blootstellen aan een zeer lijfelijke ervaring.’

Hoewel zijn werk in bijvoorbeeld Polen en Duitsland heel anders wordt ontvangen dan in Rusland, richt Balka zich niet op politieke connotaties of schuldvragen. Wat hoopt Balka nou precies te vinden? ‘De camera is voor mij simpelweg een anoniem gereedschap, waarmee ik door het landschap loop en de historische lagen een voor een afgraaf. Ik hoop geen menselijke restanten of andere overblijfselen te vinden. Het gaat dieper dan dit. Ik loop rond, ogenschijnlijk doelloos, en begin een zoektocht naar vooral ook immateriële sporen. Naar een vervlogen menselijke hoedanigheid in dit onvoorstelbare verhaal, in een landschap dat langzaam maar zeker alle sporen uitwist.’

Jade Kuijper is stagiair bij Metropolis M

Sla je slag! Kunstverkoop voor junior kunstliefhebbers
31 augustus t/m 9 november 2014