metropolis m

Wat doet roem met een kunstenaar? David Bowie zong de fameuze zin: ‘Fame (fame) puts you there where things are hollow…’ En inderdaad, bekendheid opent deuren die eerder gesloten leken. Maar wat doet roem nog meer? Het versterkt de stem van minderheden tot je er niet langer omheen kunt. Tot een minderheid in de meerderheid lijkt te zijn. 

De Balkan is van oudsher een gebied dat bevolkt wordt door minderheden. De groep die binnen deze smeltkroes vaak het onderspit delft zijn Roma. Naast de vooroordelen die in de landen zelf heersen, worden zij ook uitgedragen in de culturele export, zoals in de films van de Servische regisseur Emir Kusturica, bekend van onder meer Time of the Gypsies (1988) en Underground (1995) – waarvoor hij een Palme d’Or won op het filmfestival van Cannes. Roma worden in deze film afgeschilderd als malafide zwendelaars en oplichters. Vrouwen komen er het meest bekaaid vanaf. Voor hen zijn de rollen weggelegd van angstaanjagende waarzegster, gewillige jonge maagd of boos dik moeke. 

Dat het moeilijk is aan zulke stereotypen te ontkomen, weet ook de Bosnische Selma Selman (1991). Ik ontmoette de kunstenaar voor het eerst in 2023 voor een interview in haar studio bij de Rijksakademie in Amsterdam. Terwijl we praten lopen we van de keramiekwerkplaats, waar zij computerchips aan het versmelten is tot goud, naar het verflab, waar ze de glanzend opgepoetste deuren, het dak en de zijpanelen van een zwarte Mercedes aan het beschilderen is met monsterlijke figuren. We eindigen in haar ruime studio die vol staat met pallets met daarop kapotgeslagen computers. Wanneer Kusturica ter sprake komt, laait het vuur op in haar ogen. Door hem, legt ze uit, bestaat er een bepaald idee over mensen zoals zij. Een idee waar ze zich al van kinds af aan niet naar wil schikken en waar ze zich, ook als kunstenaar, kritisch toe verhoudt. 

Verteller, performer, aanjager

Selman begon haar carrière op haar zeventiende, toen ze als commerciële schilder werkte met haar vader als manager. In die tijd produceerde ze maar liefst tien schilderijen per dag. Het was fabriekswerk met haar familie als tandwielen in de schakels. Ze studeerde af aan de kunstacademie van Banja Luka, waar ze een onderscheiding ontving voor Best Intermedia Artist¸ en vertrok vervolgens naar de Verenigde Staten om de master Transmedia, Visual, and Performing Arts te volgen aan de Universiteit van Syracuse.

Inmiddels is Selman uitgegroeid tot een ware superster, zowel binnen de kunstwereld als daarbuiten, wier gloed allang niet meer enkel Bosnië en Nederland beschijnt. Ze heeft ruim veertienduizend volgers op Instagram, haar werk is opgenomen in de collectie van het Berlijnse Hamburger Bahnhof, en ze is veelgevraagd deelnemer aan internationale kunstbeurzen en festivals, zoals Art Basel en documenta fifteen. Daarnaast had Selman recentelijk meerdere solotentoonstellingen: een bij de Gropius Bau in Berlijn (11.11.23 t/m 14.1.24), de ander bij Röda Sten Konsthall in Gothenburg (10.2 t/m 21.4.24). Deze zomer volgt een solo bij Schirn Kunsthalle in Frankfurt getiteld The Flowers of Life, die wordt gecureerd door Matthias Ulrich. In het kader van deze tentoonstelling zal de drieëndertigjarige kunstenaar ook haar eerste catalogus uitbrengen.

In de aanloop naar deze tentoonstelling spreek ik Selman op Zoom omdat zij op dat moment bij haar familie in Bosnië verblijft. ‘Hoe is het je de afgelopen tijd vergaan?’, vraag ik. De kunstenaar op het scherm steekt een sigaret op en vertelt: ‘Ik heb de Rijksakademie afgerond. Ik heb nu geen grote studio meer tot mijn beschikking. De afgelopen twee jaar behoorden tot de mooiste jaren van mijn leven. Dat gezegd hebbende, ben ik, na het verlaten van de Rijks, volwassener geworden als kunstenaar. Ik ben gegroeid en heb ondervonden hoe het is om volledig onafhankelijk te zijn zonder een instelling om je rugdekking te geven.’

Ons gesprek komt op Selmans nieuwe film, Crossing the Blue Bridge (2024). In dit werk legt de kunstenaar, zoals zij wel vaker doet, verbanden tussen haar eigen persoonlijke leven en dat van haar familie, en een grotere sociaal-politieke discussie. Selman is de enige protagonist in de film en vertolkt alle drie de rollen: verteller, performer en aanjager. Samen met de kijker loopt ze over een brug in haar geboortedorp Bihać. Deze oversteek, vertelt ze, is gebaseerd op een gebeurtenis die echt heeft plaatsgevonden. Van 1992 tot 1995 woedde er oorlog in Bosnië. De familie Selman woonde aan de ene kant van de brug. Om goederen op de markt te kunnen ruilen, moest de moeder van het gezin dagelijks met de bus de oversteek wagen. Op een dag in de winter van 1994 zei de buschauffeur dat hij niet verder kon rijden door een bomaanslag. Selmans moeder en zusje – die uitgerekend die dag mee was naar de markt – moesten uitstappen en lopend verder. De moeder droeg in één hand de boodschappenmand en probeerde met haar andere hand de ogen van haar kind af te schermen. Haar lange zwarte haar raakte los en wikkelde zich als een blinddoek voor haar ogen. De wandeling, die normaal niet meer dan drie minuten in beslag nam, duurde voor haar gevoel een half uur – zo had Selmans moeder bij thuiskomst verteld.

De film waarin Selman deze gebeurtenis recreëert duurt grofweg even lang. Voor haar is het project niet alleen erg persoonlijk maar ook politiek. Het is, naar haar weten, de eerste film waarin de oorlogservaring van de Roma in Bosnië aan bod komt. ‘Niemand heeft ooit over ons gesproken’, vertelt ze. ‘Dit werk komt uit mijn onderbuik. Daarom is het zo politiek.’ Het kunstwerk is tot stand gekomen met steun van drie instellingen, twee waarbij Selman het afgelopen jaar solotentoonstellingen had: Schirn Kunsthalle, Röda Sten Konsthall en Bad Ischl, de Oostenrijkse stad die dit jaar culturele hoofdstad is van Europa en waar Selmans film in september 2024 ook te zien zal zijn.