metropolis m

In de nazomer van 2019 begon Jakoet sjamaan Aleksandr Gabyshev aan een voettocht van het oosten van Siberië naar Moskou. Zijn doel was de ‘kwade demoon’ Vladimir Putin uit het Kremlin te verdrijven met zijn magische krachten. Aanvankelijk werd hij voor gek verklaard, maar gaandeweg sloten zich meer en meer medestanders bij hem aan. De tocht werd een symbool van het grassroots-verzet tegen het autoritair regime, Gabyshev verkondigde dat eenmaal in Moskou heel Rusland achter hem zou staan. Na drieduizend kilometer, op twee derde van de tocht, werd hij opgepakt door de Russische autoriteiten. Nu verblijft hij gedwongen in een psychiatrische inrichting, volgens Amnesty International al sinds de Sovjet-tijd een beproefde manier om tegenstanders het zwijgen op te leggen. 

Dit verhaal toont aan dat sjamanisme meer is dan een overblijfsel van marginale Inheemse tradities, of zelfs moderne kwakzalverij zoals we die tegenkomen op TikTok of Instagram. Gabyshev past in een historische traditie van sjamanen die centraal staan in Siberisch verzet tegen Russische elites en autoritarisme, legt Russisch kunstenaar en ‘refusenik’ Nikolay Smirnov uit in zijn bijdrage aan het boek Enfleshed: Ecologies of Entities and Beings. [1] Volgens het boek genezen sjamanen niet alleen mens, dier en natuur in de afgelegen gebieden van Eurazië, maar gelden deze genezers van de samenleving ook als politiek activisten. Dankzij hun vermogen om tussen werelden en zielen te reizen, en dus het perspectief van verschillende wezens en zelfs niet-levende entiteiten in te nemen, kunnen ze ons een oplossing bieden voor de klimaatcrisis: om de wereld van kapitalistische en koloniale hebzucht te herstellen moet men haar leren te zien als een systeem van universele verbondenheid. Juist doordat sommige maatschappijen denken de wereld van anderen te kunnen verwoesten, bijvoorbeeld door intensieve mijnbouw in de thuisregio van Gabyshev, zonder dat dat ook zelfvernietiging met zich meebreng, zijn we in deze catastrofe beland. Tegelijkertijd toont Gabyshevs verhaal de marginalisering van het sjamanisme in Rusland, in China en Mongolië. Ze worden weliswaar getolereerd in de context van hun eigen cultuur, maar sjamanen krijgen geen stem in de bredere samenleving.[2] Zo wordt de dialoog over alternatieve wereldbeelden, en dus elke mogelijkheid tot een dekoloniaal netwerk van activisme, kunst en denken over ecologie, gedwarsboomd.[3]

Enfleshed doet een poging die dialoog toch te starten. In het boek nodigen Kristiina Koskentola, kunstenaar en zelfverklaarde nomade tussen Helsinki, Amsterdam en Beijing, en Marjolein van der Loo, curator-kunstenaar-educator rond sociaal-ecologische vraagstukken, ons uit aan te haken bij een reis tussen dimensies. In het kader van Koskentola’s tentoonstellingsproject Enfleshed-Elaborated (2020- 21) brengt het boek beeld- en woordkunstenaars, muzikanten en denkers uit heel Eurazië samen. In een aantal korte reflecties belichten zij wereldbeelden waarin onderlinge afhankelijkheid en meer-dan-menselijke perspectieven centraal staan. Daarbij introduceert het een vernieuwende geografische as van oost naar west, beginnend in Mantsjoerije en Mongolië, dwars door Siberië, langs het gasrijke Jamal-schiereiland waar de Inheemse Nenets wonen, via Kazachstan en Oezbekistan, Finland en Noord-Schotland. Uiteindelijk komen we, in de futuristische tekst van kunstenares Müge Yilmaz, aan in een post-kapitalistisch Nederland van 2123. Daar moet men weer leren van het land te leven op basis van wederkerigheid, geholpen door de kennis van de Witte Wieven: goed- of kwaadaardige vrouwen uit de Oost-Nederlandse en Duitse folklore, die verschijnen in de mistflarden die ‘s ochtends vroeg boven de grasvelden hangen.

Het resultaat is een even ambitieuze als grensverleggende publicatie die gangbare voorstellingen van dekolonialisme en Inheemse wereldbeelden die vooral afkomstig zijn uit het mondiale Zuiden, ontwricht. Enfleshed richt zich nadrukkelijk op het noorden en oosten om daar kolonialisme, onderdrukking en exploitatie van grondstoffen op de kaart te zetten. Het boek toont zich het sterkst wanneer de auteurs lezers meenemen naar andere dimensies, bijvoorbeeld Yuri Vella die ons met Nenets folklore eraan herinnert dat de mens niet de enige natuurlijke macht is. Of wanneer Taru Elfving ons via de monding van de Finse rivier de Aura de Schengenzee in leidt en ons uitnodigt te denken als plankton, verantwoordelijk voor bijna de helft van de zuurstof in de lucht, ten tijde van watervervuiling, dalend zoutgehalte en massale uitsterving:

Planetary circulations between water bodies, minute and massive, are the lung and arteries of life on Earth. The migrations and life cycles of plankton play a crucial role in the circling of oxygen, carbon, and nutrients. Plankton are a planetary force. 

Enfleshed spint een web, een netwerk van ecologisch en politiek bewustzijn, door verschillende dimensies, disciplines, talen en culturen. Elke auteur is voorzien van een eigen bloemvormig icoon dat de biomen waar de schrijver zich bevindt visueel uitdrukt en zo verbindingen legt over grote afstand: steppe, toendra, moeras, taiga, droge loofbossen, enzovoorts. Door middel van QR-codes reikt het boek voorbij de pagina’s, naar moderne Oeralmuziek van German Popov of een uitvoering van Mantsjoerijse sjamanistische muziek door Han Xiaohan. 

Toch zijn er momenten waarop de ambitie van het boek om connecties te leggen tussen disciplines, implodeert, bijvoorbeeld wanneer er zonder verdere uitleg genavigeerd tussen taoïsme, kwantumfysica en de elektromagnetische velden waarin zowel sjamanen, de geestenwereld, het internet en milieuvervuiling zouden opereren. Ook op zinsniveau vliegen de nieuwe termen ons soms om de oren, waarbij vernieuwing soms boven inhoud lijkt te worden gesteld.

Over het geheel genomen is Enfleshed een relevant boek dat een regio animeert die vaak als ‘leeg’ wordt weergegeven, een listige vorm van representatie die onderdrukking, verwaarlozing en economische ontginning in bijvoorbeeld China, Mongolië en Siberië in de hand werkt. Door sjamanen centraal te stellen, niet als online self-care goeroe, maar als essentiële bondgenoot in het heroverwegen van ons wereldbeeld tijdens de klimaatcrisis en verdeeldheid zaaiende oorlogen, biedt het een verfrissend perspectief. Daarmee toont Enfleshed het potentieel van kunst als verbinder, met een boek dat eerder dialogen start dan dat ons het verre (Noord-)Oosten op een presenteerblaadje wordt voorgelegd. Witte Wieven wonen immers ook hier in Nederland, net als de problematiek van de uitgeputte aarde. Zo helpt de sjamaan-als-kunstenaar en de kunstenaar-als-sjamaan ons met de vraag hoe we meer naar de aarde kunnen luisteren, in plaats van naar de mens en haar hebzucht. Zoals David Muñoz Alcántara het zich voorstelt in een van zijn gedichten die in het boek zijn opgenomen:

Nothing for us,
Everything for everyone!