metropolis m

Half december is het zover: The Fish Pond Song, het omvangrijke filmproject waaraan Jeroen Kooijmans jaren werkte, gaat in het Stedelijk Museum ‘s-Hertogenbosch in première. Sanneke Huisman sprak met de kunstenaar over de filminstallatie die net zoveel te maken heeft met Jheronimus Bosch als met de Twin Towers.

‘Ik had er altijd een hekel aan als mensen bij het afronden van een project vroegen naar het volgende. Dat is net alsof je een vrouw direct na haar bevalling vraagt naar haar volgende kind’, begint Jeroen Kooijmans (1967, Schijndel). ‘Een manier om dit te omzeilen vond ik in het werken aan een meerjarig project. Het enige antwoord dat je dan hoeft te geven is “Het volgende deel”.’ Het is Kooijmans’ nuchtere verklaring voor zijn ambitieuze The Fish Pond Song dat in Den Bosch wordt gepresenteerd in het kader van het Jheronimus Boschjaar.

Kooijmans werd vernoemd naar Jeroen Bosch. ‘De replica’s van de laatmiddeleeuwse schilderijen die aan de wanden van mijn ouderlijk huis prijkten, hebben me al vanaf mijn jeugd gefascineerd’, zegt hij over zijn naamgenoot. De invloed van de schilderijen, met name Bosch’ Tuin der Lusten, is merkbaar in de filminstalllatie, zowel in de stijl ervan, als in de manieren waarop Kooijmans zijn verhalen opbouwt, opgedeeld in talloze fantasierijke kleine scènes. In het Stedelijk Museum van Den Bosch zal Kooijmans al het materiaal, bestaande uit korte films, video-installaties en architectonisch meubilair, samenbrengen in een ruimte van veertien bij vijftig meter. Als generale repetitie bouwde hij een 1:1 proefopstelling in een enorme loods nabij het museum.

Hoewel Kooijmans officieel in 2006 met het project startte, werd de basis al eerder gelegd, rond de eeuwwisseling toen hij in New York woonde. Hij was daar in verband met een residency bij PS 1, waar hij was aangenomen met een voorstel over het maken van land in de lucht. De projectschets is schrikbarend visionair. Op 1 september 2001 begon hij aan zijn jaarproject op basis van een tekening van het World Trade Center gehuld in een grote wolk. Enkele dagen later werd dat beeld werkelijkheid. ‘Ik ben erg bijgelovig en had moeite deze samenloop te verwerken’, vertelt Kooijmans. Met de aanslag brak de hel op aarde los en van de zwevende of hangende tuinen (niet zonder Bijbelse connotatie) waarmee hij de torens in zijn voorstel had omgeven, kwam niets meer terecht.

Conflict is een terugkerend element in het oeuvre van Kooijmans. Net als in het geval van de Twin Towers streeft Kooijmans er niet naar politieke, sociale of religieuze kwesties aan de kaak te stellen, maar hij ontkomt er niet aan. ‘The Fish Pond Song bezingt in drie installaties een imaginaire oorlog’, omschrijft de kunstenaar zijn project. De oorlog zonder grof geschut is er een op metaniveau. Ieder videowerk in de installatie wordt in loop vertoond, zonder eenduidig narratief. Vrede en oorlog worden tot eeuwig terugkerende abstracte termen, even actueel als historisch. De drie grote installaties zijn met elkaar verbonden in een gesloten circuit: het parcours door de installatie heeft de vorm van een lemniscaat, het symbool voor oneindigheid. Tommy Wieringa schreef er gedichten bij die ons tijdens het beleven van deze zich herhalende geschiedenissen van enige houvast moeten voorzien.

Het eerste deel van The Fish Pond Song, opgenomen in de Bommelerwaard, toont een typisch Nederlands landschap. Het ruimtevullende tafereel The Lost Army (2008) speelt zich af tegen een groen en waterrijk landschap, waarbij soldaten in een doelloze oorlog worden voortgedreven door verleidelijke maagden. Eilanden vol vrouwelijk schoon dienen ter motivatie en beloning. Het is niet alleen een directe afgeleide van een scène uit het middenpaneel van de Tuin der Lusten, het doet ook denken aan de 72 maagden die de vrome moslim zijn beloofd in het islamitisch paradijs.

Tot het eerste deel behoren tal van autonome kleinere videoprojecten en architectonische objecten, een samenwerking met het Rotterdamse architectenbureau MVRDV. ‘De twee houten huizen en de kleine kapel zijn ontworpen naar het principe van een schelp. Tijdens de tentoonstelling zullen de suppoosten de bouwwerken openen en sluiten. Het is een dorpje dat zich sluit als er gevaar dreigt en weer opengaat als de kust veilig is. Een van de huizen in de tentoonstellingsruimte fungeert als controlekamer waar de strategie van deze abstracte oorlog uiteen wordt gezet.’ In een ander huis toont Kooijmans verschillende video’s die hij opnam in hetzelfde landschap, waaronder The Carpet Told Me (2007) die gaat over een tapijt dat zowel lijkt te drijven als zweven, een terugkomend vormenspel in het oeuvre van Kooijmans.

De oneindig lijkende oorlog komt ten einde in het tweede deel. In After the Battle (2011) worden we met de naweeën van de strijd geconfronteerd. De bossen van Hongarije vormen de basis voor een surrealistisch landschap. Dwalende en stervende soldaten bevinden zich tussen hemel en hel, in een landschap waar water en vuur samenkomen. Rijen bomen breken het duistere kader op in rechte lijnen, waartussen kleine zwarte geesten ronddwalen. Is dit de onderwereld; is het water de Styx? Het landschap is adembenemend, de thematiek beklemmend. Dit deel zal in Stedelijk Museum ‘s-Hertogenbosch in de vorm van een labyrint worden opgesteld, als een bos waarin je niet wilt verdwalen.

Wie een uitweg uit het doolhof weet te vinden, zal via het viaduct belanden in een sprookjesachtig tafereel. The Healing (2014) toont een paradijs, of beter: een schijnparadijs zoals in Tuin der Lusten. Zwarte eilanden duiken op in het diepblauwe beeld. Ze symboliseren een nieuwe wereld. Het creëren van een eiland met eigen wetten en regels doet denken aan Thomas More’s Utopia (1516). Toch toont Kooijmans geen utopisch verpozen, daarvoor is de beeldtaal te grimmig. Er is wel hoop. Op Curaçao maakte de kunstenaar onderwateropnames voor het laatste deel, die even indringend als bevrijdend zijn. ‘Ik vind de Hollandse traditie om land te creëren interessant. In dit laatste deel zie je een eiland van mensen, drijvend in de oceaan. Ik heb het tafereel van onderaf gefilmd, waardoor zwarte silhouetten zich aftekenen tegen de blauwe achtergrond.’ Wie plaatsneemt op de tribune, ziet het donkere eiland langzaam tot leven komen. Onder begeleiding van het laatste, op muziek gezette, gedicht beginnen de silhouetten te dansen. Ze bezingen een nieuwe wereld.

Na aarde en vuur komt water, en deze kosmische onderwaterwereld markeert tevens het einde van Kooijmans project. The Fish Pond Song is een ervaring bol van grootse thematiek en oneindige cycli. Na jaren van hard werken, van oorlog en vrede, filmen en editen, gaat het magnum opus eindelijk in première. We zullen Kooijmans maar niet vragen wat zijn volgende project is.

Sanneke Huisman is kunsthistoricus en medewerker LIMA

Jeroen Kooijmans – The Fish Pond Song19.12.2015 – 05.06.2016

Stedelijk Museum ‘s-Hertogenbosch