metropolis m

De in Rotterdam wonende kunstenaars Libia Castro en Ólafur Ólafsson vertegenwoordigen IJsland op de Biënnale van Venetië. Een gesprek over een eiland in opbouw en de vraag hoe daar met kunst op in te haken.

Under Deconstruction heet de presentatie die Libia Castro en Ólafur Ólafsson (Spanje & IJsland, werken samen sinds 1997) dit jaar verzorgen voor het IJslandse paviljoen op de Biënnale van Venetië. Zet het woord ‘paviljoen’ daarbij echter maar tussen haakjes. ‘Your country doesn’t exist in Venice’, grapte Vasif Kortun (dit jaar zelf curator van het paviljoen van de Verenigde Arabische Emiraten) naar de kunstenaars, een kwinkslag makend naar een bekend werk van hen. IJsland heeft namelijk geen eigen gebouw. Tussen 1984 en 2006 huurde het van Finland een klein paviljoen, en sindsdien zoekt IJsland elk jaar naar een nieuwe locatie. Ólafsson: ‘In IJsland bestaat geen Mondriaan Stichting die volledig borg staat voor locatie en budget. Het Icelandic Art Center draagt een gedeelte bij, wel of niet ondersteund door het ministerie van Cultuur; de rest moet bij elkaar gebracht worden door middel van fondsenwerving. Elk jaar is de deelname een inspanning. De aanwezigheid van IJsland op de Biënnale van Venetië is nog steeds “under construction”, of “deconstruction”, zo je het maar noemen wilt.’

Dit geldt wellicht nog wel sterker voor het land zelf. IJsland is hard op zoek naar een nieuwe identiteit. Na de bankencrisis van 2008 verkeert het land nog steeds in een economische recessie. Dit laat de politiek, de bevolking en de kunstenaars niet onberoerd. Vorig jaar werd het initiatief genomen om 25 mensen uit alle lagen van de bevolking zitting te laten nemen in een speciale ‘Grondwetcommissie’, een democratisch gekozen orgaan dat herzieningen van de grondwet mag voorstellen (de huidige werd in 1944 met een paar wijzigingen overgenomen van Denemarken, toen IJsland onafhankelijk werd). De IJslandse bevolking was er blij mee, maar de Hoge Raad verklaarde de gang van zaken om procedurele redenen ongeldig.

Gezongen grondwet

Het mag met recht een vooruitziende blik genoemd worden dat Castro en Ólafsson al in 2008, zes maanden voor de economische crisis, de grondwet tot uitgangspunt maakten van een werk. Ze gaven de IJslandse componist Karólína Eiríksdóttir de opdracht een muziekstuk te componeren op de tekst van alle tachtig artikelen van de IJslandse grondwet. Dit muziekstuk voor sopraan, bariton, koor, piano en contrabas werd voor het eerst opgevoerd in 2008 in Akureyri, IJsland. Maar het streven van Castro en Ólafsson reikte verder: ze wilden met de compositie de IJslandse bevolking bereiken. In 2010 kregen ze het voor elkaar om in samenwerking met de IJslandse tv en het Hafnarborg Cultural Center een televisieopname te maken van de opvoering van het muziekstuk, die tweemaal werd uitgezonden. In februari van dit jaar werd het stuk opnieuw opgevoerd in het Hafnarborg Cultural Center, dankzij alle aandacht inmiddels bijgewoond door een groot publiek. Castro: ‘Het was een vreemde, emotionele gebeurtenis, de sfeer tijdens de opvoering was ontzettend geladen.’

In Venetië zullen Castro en Ólafsson in ieder geval de video naar aanleiding van dit project tonen. Constitution of the Republic of Iceland toont de opnamen van de opnamen van de IJslandse tv van het muziekstuk van Karólína Eiríksdóttir, samen met de documentaire beelden die Castro en Ólafsson maakten in de studio, onder andere van de tv-crew aan het werk. Castro: ‘De video is gebaseerd op hetzelfde concept als de performance: het reflecteren op en spelen met een officiële tekst, het je toe-eigenen en vervormen van een bestaande structuur om jezelf eraan te herinneren dat het door mensen gemaakt is om bepaalde redenen, en dat we het dus ook zelf weer kunnen veranderen.’ De video gaat niet alleen over de opvoering van het muziekstuk, maar kan ook gezien worden als een ironisch portret van de tv-cultuur in IJsland. Daarbij maken Castro en Ólafsson bewust gebruik van het effect van ontwrichting en vervreemding door het omzetten van het ene medium in het andere. De grondwet wordt een muziekstuk, dan een performance, vervolgens een tv-opname en ten slotte weer een ‘muziekdocumentaire’. De betekenis van het werk is nooit eenduidig: ze ligt tussen deze vertaalslagen in.

Begin april werd bekend dat het IJslandse parlement toch een politieke constructie heeft gevonden om de 25 uit het volk gekozen vertegenwoordigers aan te stellen in een constitutioneel parlement. De grondwet van IJsland zal dus daadwerkelijk door het volk zelf herschreven kunnen worden. Castro en Ólafsson presenteren in Venetië daarmee een werk dat inhaakt op het meest actuele onderwerp in IJsland van dit moment. Een schot in de roos. Toch hebben de kunstenaars zich ook verzet tegen het idee een bestaand werk te presenteren.

Maatschappelijke betrokkenheid

Dat geldt ook voor het veelzijdige werk Your Country Doesn’t Exist (2003-heden), dat in Venetië een nieuwe vorm krijgt. Dit project startte in 2003 in Platform Garanti in Istanbul als een op dada en het surrealisme gebaseerde sculptuur. Castro en Ólafsson houden zich al sinds het begin van hun samenwerking bezig met het maken van experimentele omgevingen in museale ruimten, die ze opvatten als ‘het verlengde van de straat’. ‘De straat is heterogeen, heeft veel ingangen en uitgangen. Ik wil dat ons werk ook zo is’, aldus Castro. De slogan ‘your country doesn’t exist’ werd in de afgelopen jaren door hen steeds weer in andere gedaanten verspreid: als muurtekening, billboard of advertentie in uitlopende landen als Nederland, Oostenrijk, de Verenigde Staten, Italië en Bosnië-Hercegovina. In Venetië verschijnt de slogan als een blauwe neonsculptuur, te zien op de muur van de wat vervallen voormalige wasruimte van het Palazzo Zenobio.

Maatschappelijke betrokkenheid en veldonderzoek zijn een vast onderdeel in hun werk. Altijd staat de relatie tussen museale ruimte en de maatschappelijke werkelijkheid centraal: in overdrachtelijke zin door hun intensieve onderzoekende en performatieve manier van werken, maar ook door letterlijk de relatie tussen binnen- en buitenruimte te verkennen. Die manier van werken willen ze ook in Venetië inzetten. Maar hoe reageer je op een stedelijke structuur, louter bestaande uit monumenten, waarin er buiten een toeristische realiteit niets lijkt te bestaan? Castro en Ólafsson eigenen zich het personage van de gondelier toe: hét symbool van Venetië als toeristische trekpleister. De tekst ‘This is an announcement of Libia Castro and Ólafur Ólafsson: your country doesn’t exist. Your country doesn’t exist’, zal als een nieuwsbericht vanuit een gondel ten gehore worden gebracht. Een professionele zanger en twee muzikanten zullen de performance larderen met citaten uit teksten over het werk van Castro en Ólafsson uit de catalogus, die bij de presentatie verschijnt. Een geluidsopname hiervan zal ook elders op een openbare locatie in Venetië te beluisteren zijn, en er wordt een video gemaakt van de performance die wordt getoond in het ‘paviljoen’.

Op het dak

Mocht dit als subversieve strategie nog wat mild overkomen: op het dak van Palazzo Zenobio zal het werk Exercising Ancient Ghosts (2010) te beluisteren zijn. Een Napolitaanse vrouw en een buitenlandse man lezen gevonden antieke tekstfragmenten voor over de positie van vrouwen en buitenlanders in de Oudheid, terwijl zij de liefde bedrijven. In de Oudheid was de angst voor raciale vermenging een inherent onderdeel van de patriarchale samenleving. Rondom het midden van de vijfde eeuw voor Christus werd een wet uitgevaardigd die het samenzijn van een Griekse vrouw en een buitenlandse man bestrafte. Hier zouden immers niet-zuivere inwoners uit kunnen voortkomen. Wie wil, kan op het dak van Palazzo Zenobio gaan luisteren hoe deze eeuwenoude angst bezworen wordt.

Under Deconstruction: de titel verwijst niet alleen treffend naar de werkwijze van Castro en Ólafsson, maar ook naar de politieke constellatie anno 2011 in Europa en elders die grotendeels ‘under deconstruction’ is. En het verwijst naar een vorm van zelfrelativering, want door de beschouwende teksten over hun eigen werk over de Venetiaanse grachten te laten schallen, lijken ze ook zichzelf te willen ‘deconstrueren’.

Ingrid Commandeur is onderzoeker en kunstcriticus, Rotterdam

Libia Castro en Ólafur Ólafsson: Under Deconstruction

Palazzo Zenobio, Venetië (Dorsoduro)

4 juni t/m 27 november