metropolis m

‘Geluiden van stilte’, een titel die voor mij onmiskenbaar associaties oproept met John Cage, de stamvader van de experimentele muziek, en zijn ideeën over de incorporatie van stilte als muzikaal materiaal. Tegelijkertijd roept het gevoelens bij me op van stilte als een onnatuurlijke staat van zijn in onze drukke, hypersociale wereld: stiltes zijn vaak ongemakkelijke leegtes, en vormen een bron van onrust.

Daarentegen kan stilte ook rustig en sereen zijn. Stilte als moment van bezinning, stil zijn uit verdriet of respect, of juist stil zijn van opgekropte woede. In de hedendaagse ‘mindfullness cultuur’ word je bijna doodgegooid met stilte: het fungeert als een soort toetssteen voor onze innerlijke wereld en hoe wij in het leven staan. Stil zijn waarderen en zelfs cultiveren is het equivalent van in harmonie zijn met jezelf. Deze expositie in het CODA Museum haakt in op deze tendens en wil de bezoeker laten ‘ontsnappen aan het geluid van alledag en hem een wereld van stilte binnenloodsen, vol van serene schoonheid en innerlijke rust.’

Bij binnenkomst krijg ik het idee in een soort natuurtentoonstelling beland te zijn. Vanaf de hoger gelegen entreehal kijk ik de expositiezaal in en word overrompeld door een aaneenschakeling van geschilderde en gefotografeerde landschappen. Zo schildert Jan Ros het stille en grauwe, stedelijke landschap, dat ontdaan is van iedere menselijke aanwezigheid. Ros richt zich op de rust en verlatenheid die optreedt als de mens wegtrekt uit de steden en deze aan hun lot overlaat. Ineke van Harten concentreert zich daarentegen op het innerlijke landschap, dat zij verbeeldt in de vorm van abstracte, kleurrijke schilderijen. Ronald Bal zoekt daarentegen de fysieke relatie tussen mens en natuur op, door sereen aandoende foto’s van naakte mannen in een oogverblindend groen bos te tonen. Dit bombardement aan harmonieuze, en ietwat vervreemdende landschapstaferelen levert zeer fraaie plaatjes op. Maar stilte?

In de expositie zijn uiteenlopende werken van in totaal vijftien kunstenaars te bekijken. Vooral schilderkunst en fotografie zijn ruimschoots vertegenwoordigd, maar er zijn ook enkele installaties en videowerken te bekijken. Hierin komt een veelvoud aan verschillende interpretaties van stilte naar voren. Zo presenteert Levi van Veluw de eerste van zijn nieuwe serie videowerken, waarin interieurstukken in slowmotion in elkaar storten, zonder dat hierbij geluid hoorbaar is. Ik merk dat ik bijna zit te wachten op het geluid van ineenstorting en lawaai. Juist door het ontbreken van geluid, winnen de beelden aan visuele kracht en wordt er een dringend beroep gedaan op de verbeelding.

Bijzonder indringend is het werk van Bertil Nilsson, dat eveneens op de poster van de tentoonstelling is afgebeeld. In zijn foto’s laat hij de gespierde lichamen van jonge dansers in weidse landschappen zien. Hun lichamen bevinden zich in de meest verwrongen poses, ze lijken als het ware bevroren in de tijd. In de geëxposeerde werken is er eigenlijk geen sprake van stilte, maar van verstilling. Het gaat om een momentopname van rust of fixatie, en de hieruit voortkomende afwezigheid van geluid.

De duur van dit moment is bij iedere kunstenaar anders. Waar DAANOE taferelen laat zien die van langdurige verlatenheid spreken, toont Nilsson ons een verstilde glimp van een jonge danser in zee of in het bos. Terwijl Ruben Bellincx de mannen in zijn video Stasis heel letterlijk het zwijgen oplegt – ze houden een zware tafel omhoog door het blad tussen hun kaken te klemmen – tekent Raquel Maulwurf de oorverdovende stilte na bomexplosies, langdurig nagalmend terwijl enorme rook-en stofwolken opstijgen van de plek des onheils. Toch wekken alle werken de illusie dat, zodra het moment voorbij is, de stilte oplost en het geluid weer binnendringt in de werkelijkheid.

Diversiteit en wonderlijk natuurschoon voeren absoluut de boventoon in Sounds of Silence. Continu wordt getracht de bezoeker ofwel fysieke, ‘hoorbare’ stilte of juist een bijna spirituele, gesublimeerde vorm van stilte te laten ervaren. Interessant was het geweest als er ook een link was gelegd naar de geluidskunst en experimentele muziek, de domeinen waar ‘het geluid van stilte’ als autonoom, compositorisch materiaal voet aan de grond heeft gekregen. In die zin was alleen ‘Silence’ wellicht een betere titel geweest voor deze expositie. Toch slaagt CODA in haar opzet: waar in een normale museumzaal vaak, ietwat angstvallig, net-iets-te-hard gefluisterd wordt, hoor ik hier niemand ook maar een woord tegen elkaar zeggen, maar in uiterste concentratie de werken in zich opnemen. In stilte.

Sound of Silence
Coda Apeldoorn
14.9 t/m 2.2.2015