
Soap!

In de jaren negentig waren soaps enorm populair in Nederland, niet alleen werden dagelijks meerdere series van eigen bodem getoond, ook kon de kijker iedere middag genieten van Amerikaanse varianten die jarenlang ook het Nederlands publiek wisten te boeien.
Natuurlijk is de soap niet helemaal van het beeldscherm verdwenen, toch is het succes en de veelvuldigheid ervan afgenomen. Je kunt je dan ook afvragen waarom Nieuwe Vide juist nu een tentoonstelling rondom dit thema organiseert, in plaats van te reageren op huidige tendensen in de populaire cultuur, zoals reality-tv of de enorme stroom aan talentenjachten voor de meest uiteenlopende vaardigheden, als het maken van kunst (De nieuwe Rembrandt).

In de eerste ruimte van de tentoonstelling zijn twee samenwerkingsprojecten van de kunstenaar Arnoud Holleman te zien die allebei aan het eind van de jaren negentig zijn gemaakt. Op drie verschillende beeldschermen is in delen de film, ofwel soap Driving Ms Palmen van Holleman en Lernert Engelberts te zien. Hierin wordt door Indiase Bollywood acteurs in een typisch tacky soapdecor een verhaal neergezet dat bestaat uit fictieve, maar toch deels op de werkelijkheid berustende, personages die wij allemaal kennen. Naast Connie Palmen komen Rudi Fuchs, Georg Baselitz, Tracy Emin voorbij, maar ook Daphne Deckers en Richard Krajicek. De acteurs spreken in het Hindi en Engels en zien er natuurlijk totaal anders uit dan de ‘echte’ personen. Ze zullen geen idee hebben waar de door hen uitgesproken teksten precies over gaan. De hele setting versterkt het fictieve karakter van het werk en levert werkelijk hilarische scenes op, waardoor het voor de kijker eerder een comedy wordt dan een soap. Toch zit het werk tegelijk vol van verwijzingen naar de realiteit en wordt er vrij letterlijk gespeeld met het soms grijze gebied tussen feit en fictie. Het genre van de soap blijkt bovendien erg geschikt om op een luchtige manier kritiek uit te oefenen op de arrogantie, leegte en onzekerheden van de voornamelijk vrouwelijke hoofdpersonages en de manier waarop zij het zelf noodzakelijk vinden om persoonlijke informatie te delen met het grote publiek.

In de tweede ruimte van Nieuwe Vide is actueler werk te zien waarin onder andere gereflecteerd wordt op het sociale aspect van de soap en de manier waarop hierin vaak traditionele rolpatronen worden bevestigd. Zo zoomt het werk van Goeun Bae zoomt in op de rol van de vrouw in Zuid-Koreaanse soaps, die lijkt te bestaan uit weinig anders dan moederschap en het zo goed mogelijk van dienst zijn van de echtgenoot. De achter elkaar geprojecteerde en uitgesproken teksten van vrouwelijke soapsterren worden los van de context waarin ze zijn gezegd nog benauwender en dwingender van karakter. Hier vervult de soap niet alleen de rol van vermaak, maar is het ook een middel tot het blootleggen van het patriarchale systeem aan de kijker.
Het sterkste werk van de tentoonstelling is de film Ebedi Dönü? (Eeuwige Terugkeer) uit 2010 van Sander Breure en Witte van Hulzen dat is ontstaan uit een onderzoek van de kunstenaars naar Turkse soapseries. Er worden verschillende verhaallijnen uit een soap getoond, die ook door echte acteurs van dit genre worden gespeeld. De setting en het decor hebben juist niks van doen met de soapserie. De acteurs bevinden zich steeds in een grijze, steriele en moderne ruimte die eigenlijk doet denken aan de tentoonstellingsruimte waarin de film nu getoond wordt. Daarbij is op verschillende momenten barokmuziek te horen die tegenstrijdig is met het zo strakke interieur waarin de scenes plaatsvinden. De dramatische close-ups die soms in slow-motion worden getoond, zorgen ervoor dat de associatie met de soapserie steeds verder op de achtergrond raakt. De kijker wordt eerder meegenomen naar een vervreemdende wereld, die alleen op een soort metaniveau nog naar de soap verwijst.
Ik verlaat Haarlem zonder een antwoord op de vraag waarom de soap juist nu onderwerp van een tentoonstelling moest zijn. Ook al is er recente kunst die de vertelvorm oppakt, het genre wordt nadrukkelijk in een meer historisch kader geplaatst, toen het gebruik ervan voor kunstenaars een andere functie had. De samenstellers wilden gezien de zaaltekst graag de vermenging van feit en fictie in de media van nu aan de orde stellen, maar de vraag is of de soap daar nog geschikt voor is. De soap met zijn gedramatiseerde versie van het echte leven, begeeft zich weliswaar geregeld op de grens van ‘echt’ en ‘onecht’ – uit het leven gegrepen maar toch niet waar, maar de tijd dat de dokters uit de serie Medisch Centrum West op straat werden aangesproken als waren ze echte artsen ligt achter ons. In onze tijd van social media en reality-tv is iedereen gewend geraakt aan de totale vermenging van werkelijkheden. Vooral de meer historische werken van Holleman laten de bezoeker in die zin eerder stilstaan of misschien zelfs terugverlangen naar de tijd waarin de soap nog het ‘onschuldige’ format was waarin onze werkelijkheid kritisch gerepresenteerd kon worden. Voor de meeste mensen was deze beeldtaal gemakkelijk op een juiste manier te interpreteren ten opzichte van de hybride formats die tegenwoordig op tv te zien zijn.

Soap!
Nieuwe Vide, Haarlem
23.1 t/m 1.3.2015
Beeld: courtesy Nieuwe Vide, Haarlem, fotograaf Jeroen Hoenselaar, afgezien van still Sander broere & Witte van Hulzen
Eline van der Haak
is fotograaf, filmmaker en onderzoeker