metropolis m

Na twee decennia van relatieve vrijheid, zonder discriminatie voor andersgeaarden, is het Russische klimaat omgeslagen naar ultraconservatief. Waren er eerst een paar regionale wetten tegen ‘homoseksuele propaganda’, in juni 2013 werd een wet aangenomen tegen ‘propaganda van niet-traditionele seksuele relaties’. Plotseling lijkt Rusland meer gemeen te hebben met de autoritaire regimes van Oeganda of Iran, dan met westerse landen. Met de bezetting van de Krim stevent Rusland af op een isolement waarin de positie van binnenlandse minderheden nog onzekerder wordt.

Zelfs multinationals die zich eerder tolerant toonden, blijken in Rusland mee te gaan in het verhardende klimaat, zoals werd aangetoond door Masha Gessen, een Russische homoactiviste en journalist voor Slate Magazine, die momenteel noodgedwongen in de Verenigde Staten woont. Positieve beeldvorming van homoseksuelen is illegaal en wordt veroordeeld als ‘homopropaganda’, hetzelfde geldt voor educatieve voorlichtingsprogramma’s over aids en genderdiscriminatie. De openbare discussie over het onderwerp wordt niet getolereerd, behalve als homoseksualiteit openlijk wordt veroordeeld en gecriminaliseerd, zoals de beruchte Dmitriy Kiselyov doet als hoofd van Rossiya Segodnya (Russia Today).

Hoe houden kunst en kunstenaars zich staande onder deze autoritaire omstandigheden? Manifesta 10 zal deze zomer plaatsvinden in Sint-Petersburg. Aanvankelijk was er protest tegen deze editie van de nomadische biënnale, vanwege de slechte positie van andersgeaarden in Rusland. De nieuw doorgevoerde wet tegen ‘homopropaganda’, eerst in Sint-Petersburg, later in heel Rusland vormde hiervoor de aanleiding. Momenteel wordt het debat rondom Manifesta gedomineerd door de Russische agressie in Oekraïne, die de discussie over seksuele geaardheid compleet overschaduwt. Aan de ene kant is dit een slechte ontwikkeling, de positie van andersgeaarden is namelijk in het geheel niet veranderd, aan de andere kant zorgt het er misschien voor dat de homofobische hysterie wat tijd krijgt om af te koelen. Meer dan een korte pauze zal het vermoedelijk niet zijn.

Gesloten circuit

Elena Bulycheva, student aan de Rodchenko School voor Fotografie en Multimedia in Moskou, maakte recentelijk een provocerend videowerk. Een naakte vrouw (de kunstenaar zelf) zit met haar rug naar de camera terwijl zij een medestudent vragen stelt over seks. Ze vraagt of hij zich oncomfortabel voelt, kijkend naar haar naakte lichaam. De jongen antwoordt dat het hem weinig kan boeien en ongemoeid laat, aangezien hij homoseksueel is. Later in de video komt een lesbisch meisje aan het woord. De wet tegen homopropaganda maakt het riskant om dit werk te tonen in musea of galeries. Het is de reden dat het werk nooit buiten de academie getoond is, vertelt een van haar docenten.

Ik ging op zoek naar de jongen uit de video, maar hij vroeg mij zijn naam niet te noemen. Hij benadrukt dat hij niet geïdentificeerd wil worden als homoseksueel, dat hij vooral zichzelf wil zijn. ‘Ik houd er niet van dat er vanuit de overheid onderscheid wordt gemaakt tussen mensen, hierdoor worden mensen gevangen in een opgelegde identiteit. Men moet de vrijheid hebben zich te kunnen verplaatsen tussen de ene identiteit en de andere.’ Het beangstigt hem om zich met het een of het ander te identificeren.

‘Homoseksualiteit is voor een kunstenaar hetzelfde als voor ieder ander’, stelt Antonina Baever, een kunstenaar uit Moskou. Haar video’s, internetkunstwerken en installaties gaan over de massamedia en existentiële onderwerpen. Haar werk is niet eens zo activistisch, toch wordt het soms in een dergelijke context getoond. De video Ropes (2012) werd bijvoorbeeld getoond op het internationale festival van activistische kunst MediaUdar (MediaImpact) in Moskou in 2013, in het kader van een project van Oxana Sarkisyan over homoseksualiteit.

Veilig in de eigen bubble

Baever vertelt dat ze niets merkt van seksisme of homofobie binnen de kunstwereld: ‘Maar misschien leef ik mijn eigen illusie. Ik word omgeven door vriendelijke mensen.’ Als lesbische kunstenaar voelt ze zich op haar gemak. Hoewel het een erkend probleem is, blijkt homofobie in haar kringen slechts een marginaal verschijnsel. Ze ziet meer rechtse kunst die zich bezighoudt met het promoten van antiwesterse ideologieën, de invasie op de Krim en ‘traditionele familiewaarden’. ‘Ik mijd de mensen met zulke ideeën en verwijder ze van mijn Facebook.’ Ondanks de veilige eigen bubble waar mensen in verkeren die het discrimineren op basis van geaardheid, sekse en etniciteit afwijzen, voelt ze wel geregeld spanningen in het dagelijks leven. ‘In horecagelegenheden word je weggestuurd als je zoent met iemand van dezelfde sekse, terwijl dit voor heteroseksuelen totaal is geaccepteerd. Op straat loop je het risico te worden beledigd of zelfs te worden geconfronteerd met fysiek geweld.’ Baeverkleedt zich als punker, wat haar alleen maar verdachter maakt. Ze wordt publiekelijk niet getolereerd in de maatschappij.

Alleen achter gesloten deuren kun je je nog vrij voelen. Het is de lading van de serie APT.779 (2010-2012) van Irina Popova, een Rusische kunstenaar woonachtig in Amsterdam. Zij nam foto’s van lesbische stellen die in een groot appartement in Moskou wonen. Hun gefotografeerde leven is redelijk normaal. Ze eten, slapen, praten, hebben elkaar lief en maken soms ruzie. Één foto is buitenshuis genomen en toont direct een schril contrast met alle anderen. Met een waakhond als bescherming (in werkelijkheid is de hond oud en blind) loopt een van de vrouwen over straat. Het geheel maakt een dreigende indruk.

‘Als je geen problemen wil kun je je beter niet vrijelijk uiten’, stelt Baever, ‘je moet dus overgaan op een strenge zelfcensuur.’ Deze uitspraak reflecteert een gevoel dat herkenbaar is voor vele homoseksuelen in Rusland. ‘Toch kan het ook voorkomen dat mensen je geheel onverwacht niet veroordelen, en zelfs steunen.’ Mensen kunnen toch flexibel zijn, stelt Bayer. De publieke opinie kan soms kantelen. Dat geeft hoop.

Onderlinge discriminatie

Discriminatie is niet alleen te vinden bij de overheid en in conservatieve kringen maar net zo goed bij andersgeaarden onderling, beweert Shifra Kazhdan, kunstenaar en transgender. Ook Russische minderheden zijn op een patriarchale manier gestructureerd. Zo is er bijvoorbeeld sprake van discriminatie van transgenders door homoseksuelen, en zelfs discriminatie tussen homoseksuelen onderling, hoe vreemd het ook moge klinken. Het grootste probleem is echter dat activisten voornamelijk opkomen voor de rechten van mannelijke homoseksuelen, terwijl dit niet de zwaarst getroffen slachtoffers van homofobie zijn. Lesbische vrouwen worden bijvoorbeeld gediscrimineerd op zowel geaardheid als sekse. Ook transgenders worden op meerdere vlakken gediscrimineerd.

Lesbisch feminisme kan hiertegen uitkomst bieden volgens Kahdan. Andersgeaarden en vrouwen moeten gezamenlijk voor elkaars rechten vechten. Dit geldt voor alle onderdrukte groeperingen. ‘Transgender zijn betekent voor mij het in constante staat van beweging zijn’ zegt Kazhdan, en dat is hoe anderen ook begrepen moeten worden.

Kazhdan maakte een aantal van haar video’s aan de hand van dit lesbische uitgangspunt. In Precarious Union (2013), voor het eerst vertoond in Lublin en later in de Gender School in Moskou, nam ze een bekend deel uit Aleksandr Poesjkins stuk Boris Godoenov (1825), dat enerzijds is gebaseerd op ‘westerse agressie’ die momenteel erg actueel is, en anderzijds een romance behelst tussen de opeiser van de tsaristische troon False Dmitriy, en de Poolse edelvrouw Marina Mniszech. In het stuk worden Dmitriy en Marina gespeeld door een Russisch homostel. Dmitriy is een bedrieger, buitenbeentje en marginaal persoon voor de Poolse aristocratie, maar gedraagt zich desondanks als een dominante man die hoger staat in de sociale hiërarchie dan welke vrouw dan ook. Dat Marina tot de regerende klasse behoort doet er niet toe. De video eindigt met een verkrachtingsmetafoor.

Shifra Kazhdanis betrokken bij een actiegroep, maar geeft aan dat dat niet eenvoudig is in Rusland. Ze wil niemand dwingen uit de kast te komen, of deel te nemen aan politieke acties, zelfs niet indirect. En dat is begrijpelijk. Een goede vriend van mij, een Russisch kunstenaar die lesbisch is, vertelde mij eens dat ze bewust niet meedoet aan activistische manifestaties, en zich niet aansluit bij homogroeperingen. Dit uit de angst zichtbaar te worden voor de homohaters of de autoriteiten.

‘Homofobie en seksisme is alomtegenwoordig’ vertelt Mikaela, een kunstenaar en feministisch activist. In haar stencilgraffiti toont ze de veelzijdigheid van het leven van een vrouw in de patriarchale Russische maatschappij. Hoewel ze duidelijk activistisch is in haar benadering van het onderwerp, gelooft ze niet dat puur activisme effect heeft. Volgens haar moet er een zekere conceptuele en formele onzekerheid gecreëerd worden. Het was voor haar reden performances te gaan maken.

Een van de performances die nog niet gerealiseerd is gaat over gelijkheid van verschillende typen heteroseksuele en homoseksuele relaties. Tijdens de voorbereiding van dit werk bleek dat het erg moeilijk is performers te vinden die een homoseksueel stel willen uitbeelden. Het enige wat ze hoeven te doen is in een publieke ruimte te staan met de gezichten naar elkaar toe. Zelfs deze onschuldige actie kan al als provocatief worden geïnterpreteerd, en is zelfs illegaal volgens de wet.

Mikaela gaat het niet eens zozeer om de performance zelf, ze is vooral geïnteresseerd in de reacties van de voorbijgangers. Mikaela: ‘Dit is een meer radicale manier om de maatschappij te analyseren en erover te spreken.’ Als vrouw en biseksueel is ze slachtoffer van verschillende vormen van discriminatie. Het geweld vanuit de maatschappij uit zich niet alleen in staatspropaganda en persoonlijke beledigingen, het zit ook diep geworteld in onze persoonlijkheid. Onze families en ons onderwijssysteem leren ons op een bepaalde manier te denken. Ideeën over seksuele geaardheid en identiteit worden je al op jonge leeftijd aangeleerd, nog voordat je begrijpt waar het eigenlijk over gaat. Pas veel later krijg je met deze problemen te maken, als je iets opgedrongen hebt gekregen wat je niet bent. ‘Stel je voor dat je tegenover een geliefde zit van dezelfde sekse. Je wilt kunnen uiten wat je voor diegene voelt, maar dat kan heftige reacties bij anderen oproepen. De angst om hem of haar voor altijd te verliezen weerhoudt je ervan je gevoelens te uiten.’

Veel andersgeaarden, vooral die met kinderen, spelen met de gedachte te emigreren. De jongere generaties zijn niet van plan te vertrekken. Zij hebben nog de hoop dat ze de maatschappij kunnen veranderen. ‘Mijn kunst gaat over de actuele situatie in Rusland, ik wil het land niet verlaten’, zegt Mikaela. baever is het met haar eens: ‘ik zal niet vluchten voor deze problematiek.’