De tijdelijke “bibliothecaris” van The Library of Unread Books (2016-heden) van Heman Chong en Renée Staal in gesprek met een bezoeker, tijdens de opening van de dubbele projecttentoonstelling Army of Love & The Library of Unread Books op 25 november 2017, bij Casco Art Institute: Working for the Commons. Foto: Carlijn Bakker. Courtesy Casco
#Reflect – Hoe het ongelezen boek in een tentoonstelling een tweede leven krijgt
In het digitale tijdperk is het boek van een medium steeds meer een cultureel object geworden. De huidige golf aan boeken gewijde tentoonstellingen lijkt dat te bevestigen. Waarom liggen er zoveel boeken in tentoonstellingsruimtes? Wat moet de bezoeker ermee doen? Liesbeth Visee over een hedendaags tentoonstellingsverschijnsel.
Books are heavy, but their spirits are light. – Istanbul Queer Art Collective, Psychic Bibliophiles: What the Cards Say, 2017, performance opening House of Wisdom, Framer Framed
Boeken en kunstenaars hebben een lange relatiegeschiedenis, die zich op verschillende manieren manifesteert – bijvoorbeeld in de vorm van het kunstenaarsboek. Er is echter nog een andere ontwikkeling gaande op dit gebied, die zich meer richt op de cultureelpolitieke aspect van boeken en bibliotheken en ze naar voren brengt als een symbooldragers van betekenis. In FramerFramed en Casco is het recentelijk onder de aandacht gebracht.
Framer Framed presenteerde afgelopen weken House of Wisdom, een mobiele bibliotheek samengesteld door Collective Çukurcuma. Met als uitgangspunt de immer toenemende censuur in relatie tot de politieke situatie in Turkije nodigde Collective Çukurcuma dertig kunstenaars en onderzoekers uit om hun persoonlijke bijdrage te leveren aan deze reizende bibliotheek, die het collectieve en politieke aspect van kennis verzamelen en delen onderzoekt. Deze bibliotheek-tentoonstelling presenteerde boeken op de manier zoals zoals kunstwerken doorgaans gepresenteerd worden, als object. De meeste boeken lagen in glazen vitrines of waren op sokkels gezet. Opvallend is dat een essentieel kenmerk van het boek – de mogelijkheid om er doorheen te bladeren – daarbij verloren gaat. De boeken nemen een symbolische rol aan als dragers van (in dit geval) politieke waarden, maar hun daadwerkelijke inhoud is hier doorgaans niet te raadplegen.
Deze presentatie staat in scherp contrast met de in Casco gehuisveste Library of Unread Books. Deze reizende bibliotheek, opgezet door Heman Chong en Renée Staal, bestaat uit donaties uit privécollecties van mensen die het boek in hun bezit hadden maar nooit hebben gelezen, en staat zo symbool voor de veelheid aan onopgemerkte kennis die we collectief bezitten. De tentoonstelling is opgezet als een wat rommelige bibliotheek, met lange tafels waarop de gedoneerde boeken op willekeurig gemaakte stapels liggen. Een bonte verzameling, waarin zowel titels als Fifty Shades of Grey als Thinking Contemporary Curating te vinden zijn. De bezoeker heeft de mogelijkheid een boek van de stapel te pakken, er wat in te lezen, en het op een andere stapel weer terug te leggen. Met als bijkomend effect dat ze, eenmaal ingezien, niet meer als ongelezen gerubriceerd kunnen worden, en ze dus ook hun symbolische waarde als ‘ongelezen boek’ verliezen. Het is slecht voor de tentoonstelling, die zich als het ware van haar betekenis ontdoet, maar goed voor het ongelezen boek als boek. Want de bibliotheek herwint zijn een activistisch potentieel; er bestaat een nieuwe kans dat onopgemerkte kennis door een lezer ineens ‘geactiveerd’ kan worden.
Het presenteren van een boek in een tentoonstellingsruimte, buiten de natuurlijke habitat (de bibliotheek of de boekenwinkel), accentueert zijn andere kwaliteiten, met name zijn metaforische waarde. Het boek ligt er met een betekenis die aan het lezen voorbijgaat, symbool te zijn, drager van een belofte en een door de curator erin gebrachte intentie. Bij de mobiele bibliotheken in Amsterdam en Utrecht worden bovendien vragen opgeworpen over de relatie tussen boeken, activisme en hedendaagse kunst. De tentoonstellingen in Amsterdam en Utrecht laten zien dat het boek meer is dan alleen een gebruiksartikel dat betekenis krijgt door gelezen te worden. Ook ongelezen heeft het een aanmerkelijk cultureel gewicht. Umberto Eco hield in zijn essay How to Justify a Private Library (1990) al een pleidooi voor ongelezen boeken, waarin hij stelt dat een bibliotheek niet enkel een opslagplaats is voor gelezen boeken, maar juist ook een onderzoeksinstrument op zichzelf is. Een verzameling boeken als geheel kan al veelzeggend zijn, en bijvoorbeeld onderwerpen als censuur en kennisgemeengoed voor het voetlicht brengen. Wat precies de inhoud is van deze boeken is in deze zin niet zo van belang, het gaat erom dat de aanwezige kennis collectief gedeeld kan worden.
Wat precies de inhoud is van deze boeken is niet zo van belang, het gaat erom dat de aanwezige kennis collectief gedeeld kan worden
De thematiek van de tentoonstellingen in Amsterdam en Utrecht maakt gebruik van Eco’s suggestie en onderstrepen bovendien hoezeer activisme en ideologie elkaar kunnen vinden in een bibliotheek. In meerdere situaties van openbaar verzet werd een collectief opgerichte bibliotheek gekozen als middel van protest. Zo had Occupy Wallstreet in 2011 The People’s Library, en werd in Gezi Park in Istanbul een bibliotheek geplaatst tijdens de protesten in 2013. Deze bibliotheken bestaan uit gedoneerde en gevonden materialen, en zijn wat inhoud betreft een samenraapsel van diverse soorten boeken en tijdschriften. Ze zijn niet enkel een verzamelplaats voor kennis, maar juist ook een ontmoetingsplaats om deze kennis te delen en te bediscussiëren, zoals ze ook staan voor de mensen die elkaar vinden in het gemeenschappelijk protest, voor hun achtergrond, en hun maatschappijbeelden in bredere zin. Deze ‘protestbibliotheken’ werden vaak hardhandig opgedoekt door de autoriteiten, wat aangeeft dat het onderliggende activisme van deze ontmoetingsplaatsen wellicht sterker is dan het bibliotheekachtige uiterlijk doet vermoeden.
Zelfs als de fysieke boeken niet meer aanwezig zijn kan de herinnering aan een collectie nog steeds enorme zeggingskracht hebben. Het werk Just in Bookcase (2017) van Istanbul Queer Art Collective, dat te zien was in House of Wisdom, onderstreept dit, en stelt ter discussie waar de essentie van een boek zich bevindt. Het werk bestaat uit een koffer met handgeschreven bibliotheekkaartjes en memorabilia, die zo’n twintig kilo – toegestane vliegtuiggewicht – weegt. Als migrant of vluchteling zijn de zware dingen, zoals boeken, vaak de eerste die achtergelaten moeten worden; met een vluchtig opgeschreven herinnering of tekst naar aanleiding van een gelezen boek probeert Istanbul Queer Art Collective de essentie van al deze boeken te vangen en als persoonlijke collectie mee te nemen. Zoals de tekst van de bijbehorende performance Psychic Bibliophiles: What the Cards Say (2017) luidt: ‘The spirit of our dead library will talk to you personally, and stamp you permanently’.
Als deze tentoonstellingen iets duidelijk maken is het wel dat een verzameling boeken, hoe willekeurig of persoonlijk deze soms ook kan zijn, als collectief een enorme lading kan hebben. De collectie boeken dient niet enkel ter decoratie, maar kan voor activistische en ideologische doeleinden gebruikt worden. Het reizende aspect van deze bibliotheek-tentoonstellingen maakt het tot een hedendaagse manier van collectief kennis delen op wereldwijde schaal, die misschien wel veelzeggender is dan andere wereldwijde kennismediums zoals het internet. De presentatie van deze reizende bibliotheken in de context van een hedendaagse kunstinstelling legt de nadruk op het politieke aspect van een verzameling, iets wat door de alledaagse aanwezigheid van een boek vaak onopgemerkt blijft.
The Library of Unread Books, Casco, Utrecht, 26.11.17 t/m 25.02.18; House of Wisdom, Framer Framed, t/m 07.01.18
Liesbeth Visee
is curator bij De Nieuwe Vide