metropolis m

Villa Empain is een huis met een verhaal. Het werd gebouwd als Art Deco-woonhuis in 1931, in opdracht van baron Louis Empain, telg van Edouard Empain, een negentiende-eeuwse spoorwegondernemer die o.a. de Parijse metro heeft gebouwd. Na er enkele jaren te hebben gewoond schonk hij de villa aan de Belgische staat, op voorwaarde dat het een culturele bestemming kreeg. Er werd een museum voor sierkunst gevestigd. Nadat het in 1943 door de Duitsers was geconfiskeerd, werd het gebouw na de oorlog door de Belgische staat gegund aan de Russen die er in 1947 de ambassade van de USSR openden. De baron was daar zo boos over dat hij zijn schenking herriep, om het weer een culturele bestemming te geven. Tot 1973 was de villa een cultureel centrum waar meerdere tentoonstellingen zijn georganiseerd. Daarna verkocht Empain het gebouw aan een bedrijf dat het weer verhuurde aan RTL Televisie. Toen het gebouw in 2001 monument was geworden, verkommerde het juist verrassend genoeg en viel ten prooi aan vandalisme.

In 2010 is het door Albert en Jean Boghossian aangekocht om er de hoofdzetel van de Boghossian Stichting te vestigen. Het werd na een jaren durende renovatie opengesteld voor het publiek als presentatieplek voor kunst, met als doel een dialoog tussen westerse en oosterse culturen in de kijker te zetten. Sinds de aanstelling van Louma Salamé als directrice in 2016 is het gebouw hierbij zelf ook een steeds actievere rol gaan innemen. Voor de huidige tentoonstelling House of Dreamers werd de Franse curator Anne-Laure Lestage aangesteld om de grote jaren dertig ruimtes van Villa Empain in te richten rondom reflecties op het thema ‘thuis’ en de hedendaagse context van huiselijkheid.

Lestage legt uit dat ze hiervoor vertrok vanuit de kamers en hun voormalige functie. ‘Het is een interessante ruimte om mee te werken, omdat de villa ooit als woonhuis diende’, vertelt ze. ‘De architectonische details inspireerden me om een tentoonstelling te maken die niet in een white cube thuishoort, maar die juist de nadruk legt op de geschiedenis van het huis en deze opnieuw toe-eigent.’ Ze nodigde verschillende kunstenaars uit om werk te maken speciaal voor de tentoonstelling, in dialoog met de verschillende kamers en met de werken van andere de kunstenaars. Conceptueel gezien werd het grondplan van Villa Empain ingedeeld langs verschillende thema’s: ‘Verwelkomen’, ‘Dromen’ en ‘Samenleven’.

Verwelkomen

Om de tentoonstelling te betreden stap je door een zwaar gordijn in pasteltinten, dat in het midden wordt opgehouden met een koord. Backdrop (2019) is een textielwerk van de Duitse Ulla von Brandeburg gemaakt uit gerecupereerde stukken stof uit het operagebouw in Warschau. Door de ingang te blokkeren met dit meterslang gordijn is er een duidelijke scheiding tussen de buitenwereld en het intieme interieur.

De eerste verwelkoming vindt plaats in de Balzaal. Het is niet moeilijk om je de luxueuze feesten voor te stellen die hier hebben plaatsgevonden. Een kleurrijke piano staat nog in de hoek en op een kamerscherm staan figuren in galakledij afgebeeld in extatische verfstroken afgebeeld. Het zijn werken van Than Hussein Clark die doelbewust het feestgedruis en de cabaretsfeer proberen op wekken in de zaal. De volgende ruimte is de Eetkamer, waar de restanten van een rijkelijk banket zijn achtergebleven. Op de tafel staan keramische bloemstukken met groenten en fruit, en borden waarop etensresten gerangschikt zijn in humoristische gezichten. De Franse beeldhouwer Sébastien Gouju richt zich met deze installatie op de dag na het bal. Zo stelt hij zich de kater voor in de gedaante van kleurrijke, gesmolten lampen, alsof ze tegen het einde van het feest volledig zijn opgebrand.

De beoogde wisselwerking tussen de kunstenaars en de ruimte resulteerde ook in de creatie van enkele in-situ werken, zoals de grote fresco’s van Anastasia Bay in de Eetkamer en de Grote Salon. ‘Het doel was niet om elke kamer te decoreren, maar om een organisch geheel te creëren in samenspraak met de kunstenaars, het huis en de architectuur. Het moest een immersieve ruimte worden’, benadrukt Lestage. Er is ook een sterk transhistorisch element in House of Dreamers. De introductie van hedendaagse kunst botst met het interbellum-verleden van Villa Empain, terwijl het werk van opkomende kunstenaars ook in gesprek wordt gebracht met gevestigde namen uit de moderne kunst, zoals Man Ray en Pierre Bonnard.

De laatste kamer op de begane grond is de Grote Salon. Het concept van huiselijkheid wordt hier vertolkt door het meubilair van Pierre Marie en de keramieken vloerlampen van Katja Tönnissen. Als bezoeker wil je direct neerploffen in de zetels, door de magazines bladeren en door de grote ramen staren naar misschien wel dé grootste trekpleister van de villa: het zwembad. Toch valt niet te ontkennen dat de realiteit deze bubbel snel doet spatten. Er blijft nu eenmaal een bepaalde etiquette verbonden aan een museumbezoek, waardoor de huiselijke beleving onvermijdelijk verstilt naar een voorzichtig bekijken. Lestage wil echter initiatief nemen om deze blokkade op te heffen: ‘House of Dreamers is een tentoonstelling waarin bezoekers expliciet worden uitgenodigd om rond te dwalen en zich thuis te voelen.’ Ze wil daarmee inspelen op de voormalige functie van Villa Empain als woonhuis. Het doel was een omgeving te creëren waar kunstwerk, kunstenaar en bezoeker dichter bij elkaar kunnen komen. Uit Lestages onderzoek en ervaringen blijkt dat de decoratieve kunsten hier een belangrijk rol in te spelen. Ze pleit daarmee voor een inclusievere tentoonstelling, waarin hedendaagse en decoratieve kunst met elkaar op gelijke voet staan. Het opent volgens haar de deuren van de kunstwereld voor een veel breder publiek. En die verwelkoming brengt ook meer verbeelding met zich mee.

Dromen

Eenmaal boven, springt de zaal getiteld Bureau van de Dromers in de surrealistisch ingerichte kantoorkamer er direct uit. Bij het binnenstappen transformeert een regenboog aan kleuren en vormen tijdelijk de realiteit om naar een droomwereld. Het kantoor is gebaseerd op een collaboratief project dat van 2020 tot 2021 liep in Kinderhook & Caracas in Berlijn, dat op zijn beurt inspiratie haalde uit Kurt Schwitters’ Merzbau. Het bureau zelf is een speels ontwerp van de Britse Zora Mann en heet Motherboard (2021). Mann laat de kleurrijke tekeningen en fantasievolle verhalen en gedachten, die normaal gemaakt worden aan een bureau, ook van het papier uitvloeien, door de hele ruimte heen. Het meubelstuk bestaat uit soepele lijnen, pasteltinten en verschillende nissen en opberghoekjes. Het is een uitnodiging aan onze creatieve geest.

Niet enkel de muren, maar ook het plafond vormt een verlengde van wat er op het bureau bij elkaar wordt gefantaseerd. Voor House of Dreamers heeft Ad Minoliti geometrische vormen geschilderd, uitgeknipt en gebruikt als overkoepeling van de gehele kamer. Doordat de kleurrijke vellen met pinnen zijn vastgemaakt aan het plafond, krijg je bijna als bezoeker de neiging om ze los te maken en nieuwe composities te creëren. Hoe langer je in de ruimte staat, hoe meer details zichtbaar worden, die elke hun eigen boodschap dragen.

Als vervolg op het eerste thema, ‘Verwelkomen’, wordt de bezoeker in het tweede deel, ‘Dromen’, uitgedaagd om de werken met een open geest te banaderen. Af en toe lijken het huis en de tentoonstelling volledig in elkaar over te vloeien. De volgende kamer waar ik binnenstap is daar een goed voorbeeld van. In deze ruimte, de Speelkamer, werd vroeger één-op-één geschermd. Nu is er de keuze uit een schaaktafel of een potje Jeu de Topo (1963) van Jean Michel Sanejouand, dat zonder veel regels zijn spelers beurtelings de stenen laat verplaatsten tot ze tevreden zijn over de organisatie ervan. Om de Speelkamer door te steken moet je slalommen tussen de bonte obstakels van Clémentine Fort, die aan het plafond hangen. De verticale buizen verhullen en onthullen de rest van de ruimte, en zetten vooral ook aan tot beweging. Zozeer, dat ook de beleving van de bezoeker een spel wordt.

De oude badkamer is omgedoopt tot Wellnessruimte. Het is het hier binnenstappen in een oase van blauw-groene tegels en levendige kamerplanten, die in de unieke keramische potten van Olga Flór hun eigen leven leiden. Aangekomen bij de Theekamer word je teruggebracht naar de familiaire en warme momenten in de woonkamer van je grootouders. Marie Benoit heeft voor House of Dreamers een reeks emaillen borden beschilderd en opgehangen aan de muur. De rest van het feestelijk servies wordt tentoongesteld in de vitrinekast. Op eerste zicht lijkt de kamer een normale ontvangstruimte – smaakvol ingericht weliswaar, met een surrealistisch tintje – tot je beseft dat elke vaas, elk meubelstuk en elke theepot een kunstwerk is. Het is overweldigend en geruststellend tegelijk.

Samenleven

De Plantenkamer is de eerste ruimte die niet vertrekt vanuit het menselijk perspectief, maar vanuit dat van de planten en diens relatie met de architectuur. Zo brengt Raphaël Larre de tuin van Villa Empain naar binnen in haar muurschilderingen. Maar ook de andere werken, zoals de spiegel met een kader van klimplanten, getuigen van de vervlechting van natuur en architectuur in ornamenten. Ondanks deze weelderige werken mis ik de aanwezigheid van levende planten, een gemiste kans.

De voorlaatste zaal van de tentoonstelling, die Objecten van Genegenheid heet, bewijst dat huiselijkheid ook mede door onze intieme relatie met alledaagse voorwerpen wordt opgebouwd, en niet enkel door het fysieke gebouw en zijn inwoners. Het werk Lovers (2023) van Mathilde Albouy lijkt bijvoorbeeld op een uitvergrote kam. De armbanden van Maison Pelletier-Ferruel zijn een analyse naar kleur- en vormingsprocessen bij glas. Ook de kussens op de grond bevestigen dat decoratieve kunsten een bijzonder effect op onze ervaring van een ruimte kunnen hebben.

In de Dierenkamer eindigt de tentoonstelling met een studie naar het domesticeren of integreren van dieren in huis. Centraal in de kamer staan sculpturale werken van Aurélie Ferruel en Florentine Guédon. Voor Secret de Chiens (2018) maakten ze een houten kist in de vorm van een hond die alle familiegeheimen in zich bewaart en trouw toezicht houdt aan het bed van zijn baasje. Net als in de Plantenkamer, word je hier aan het denken gezet over wie er nog kan spreken van ‘thuis’, bij een plek die door bepaalde mensen of entiteiten wordt toegeëigend. Van wie is een woning? En voor wie is deze toegankelijk? Wie bepaalt dat? De tentoonstelling sluit daarmee af met een belangrijke reflectie over ‘Samenleven’.

House of Dreamers profileert zich letterlijk als een huis voor dromers, de tentoonstelling wil niet enkel zelf een poëtische kijk bieden op het dagelijks leven, maar vraagt daarbij ook de nodige verbeelding van bezoekers. De grenzen tussen hedendaagse-decoratieve kunst en tentoonstelling-villa vervagen, waardoor ook de rol van de bezoeker in het midden wordt gelaten. De prachtige kamers en tactiele werken zijn uitnodigend, al is het niet helemaal gelukt om de museale etiquette dermate op te heffen dat bezoekers ook op de uitnodiging tot aanraking in durven gaan. Hier draagt de statigheid van het gebouw ook aan bij; hoewel Villa Empain ooit dienst heeft gedaan als leefruimte, het blijft een imposant en statisch complex. Toch lijkt de dialoog tussen kunstenaars en kamers in elke ruimte de villa nieuw leven in te blazen. De tentoonstelling brengt daarmee meer teweeg dan een simpele transitie van tentoonstellingsruimte naar een reflectie op het thema ‘thuis’. Het zet aan tot een gezamenlijk dromen, omgeven door vertrouwde meubels en vernieuwende werken, en inspireert tot een heroverweging van de mogelijkheden en betekenissen van bestaand erfgoed.