CrazinisT ArtisT, I AM HERE, 2022, foto Niya B
CrazinisT ArtisT: TranS-EvangelisT over pIAR in Ghana
In Ghana, een land waar vorige maand extreem strenge anti-lgbtqia+wetten werden aangenomen, bouwt Va-Bene Elikem Fiatsi, oftewel CrazinisT ArtisT, voornaamwoorden ‘sHit’ of ‘zij/haar’) niet zonder risico aan een veilige haven waar iedereen zichzelf kan zijn. Met het residentieprogramma pIAR probeert sHit een liefdevol toevluchtsoord te creëren voor de lokale lgbtqia+gemeenschap waar mensen van alle genders, seksen, religies, afkomsten en identiteiten welkom zijn. Dagmar Bosma gaat met Va-Bene in gesprek over sHits drijfveren en ambities.
Afgelopen november maakte ik op een queer performance-avond in de expositieruimte Outsiderland (inmiddels omgedoopt tot No Limits! Art Castle) voor het eerst kennis met de kunstpraktijk van CrazinisT ArtisT. Ter gelegenheid van de opening van een tentoonstelling genaamd Say Yes To The Dress waren alle aanwezige performers, evenals een groot deel van het publiek, gehuld in trouwjurken. Een zee van wit en lichtroze satijn en tule vulde de Amsterdamse kunstruimte. Temidden van deze uitbundigheid was het moeilijk opvallen. Maar CrazinisT ArtisT stak af tegen het bonte gezelschap. De sleep van sHits felrode japon waaierde als een plas bloed uit over de vloer.
CrazinisT ArtisT, I AM HERE, 2022, foto Niya B
De Ghanese multidisciplinaire kunstenaar was speciaal uit sHits thuisstad Kumasi naar Amsterdam afgereisd om een trouwceremonie te voltrekken waarin iedereen met iedereen in het huwelijk trad. In deze performance met de titel KOVENANT wordt er een communale liefdesverbintenis aangegaan, niet gedreven door sekse, ras of religie, maar op basis van de fundamentele elementen die we als mens met elkaar delen: lichaam, leven, ziel en bloed. Een verzegeling die tegelijkertijd ook een ontmanteling is, in Va-Bene’s woorden, van de blokkades die rond onze identiteiten opgeworpen worden, en van de hardnekkige angst voor andersheid.
‘Ik beschouw mezelf in zekere zin als een onderwijzer: iemand die onwetenden omschoolt tot bondgenoten’
Na afloop van de plechtigheid verkocht Va-Bene potjes pure karitéboter. De opbrengsten gingen naar de door sHits opgerichte perfocraZe International Artist Residency (pIAR in het kort), en in het bijzonder naar een actuele donatiecampagne voor de queer en trans-inclusieve kunstenaarsresidentie die sHit daar wil opzetten. In Ghana is recentelijk een nieuwe wet voorgelegd die niet alleen ‘lgbtqia+ activiteiten’ in de ban wil doen, maar ook de algehele ‘promotie’ hiervan criminaliseert.1 Zo omvat het wetsvoorstel een verbod op de openlijke identificatie van personen als queer of trans, op het verstrekken van transgender gezondheidszorg, op deelname aan lgbtqia+ verenigingen of actiegroepen, en op het sponsoren of anderszins ondersteunen van zulke organisaties en lgbtqia+ individuen. Zelfs burgers die weten van het plaatsvinden van ‘lgbtqia+ activiteiten’, en hier geen melding van maken, zullen door de wet gecriminaliseerd worden. Overtreders kunnen rekenen op vijf tot tien jaar gevangenisstraf. Het wetsvoorstel, ook wel bekend als de Promotion of Proper Human Sexual Rights and Ghanaian Family Values Bill, heeft brede steun binnen de conservatieve regering en de Ghanese katholieke kerk.
Mensenrechtenorganisaties vrezen dat zulke ordeningen aan kunnen zetten tot heksenjachten. Nu al duiken er videos op van lokale aanvallen op queer personen door burgers die, in navolging van het wetsvoorstel, alvast het heft in eigen handen nemen. Op de webpagina van pIAR’s donatiecampagne staan geanonimiseerde screenshots van een ‘vermeende homo’ die door een boze meute ontkleed, uitgejoeld en geslagen wordt.
Temidden van deze sociaal-maatschappelijke context biedt pIAR een veilige ruimte voor lgbtqia+ personen, een platform dat middels creatieve expressie maatschappelijk intervenieert en het gesprek met lokale bevolkingen aangaat. Als de anti-lgbtqia+ wet in werking zou komen, zouden huisbazen die hun panden aan queer- en transpersonen huren eveneens vervolging boven het hoofd hangen. Om een dergelijk scenario voor te zijn is Va-Bene, zelf een openlijke transvrouw, van plan een eigen terrein met woningen en studio’s in beheer te nemen. Ik spreek Va-Bene over artivism, sHits strijdbare werk met lokale gemeenschappen, en sHits complexe gesitueerdheid in internationale kunstnetwerken.
Wat was de motivatie achter pIAR?
Sunny Pfalzer, 'When the Bats Fly', 2020, courtesy pIAR
‘Ik begon pIAR in 2018, na vijf jaar mijn artistieke honoraria opgespaard te hebben. Het faciliteren van deze ontmoetingsplaats is een extensie van mijn artistieke praktijk en activisme, die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. In kunst vind ik een radicale én veilige ruimte om gevoelige politieke kwesties zonder begrenzing te onderzoeken. Daarom wilde ik dat de residentie niet exclusief gericht zou zijn op queer personen of mensen van kleur. Het samenkomen van verschillende identiteiten, gender conform of non-conform, is vreugdevol maar brengt ook frictie en misverstanden met zich mee. Ik draag daarin een grote verantwoordelijkheid, en beschouw mezelf in zekere zin als een onderwijzer: iemand die onwetenden omschoolt tot bondgenoten.’
‘In kunst vind ik een radicale én veilige ruimte om gevoelige politieke kwesties zonder begrenzing te onderzoeken’
Valentina Peri, 'Scam love letters', 2022, courtesy pIAR
Mawuenya Amudzi, 'reinKarnatorX', 2020, courtesy pIAR
Waarom organiseer je deze residentie juist in Ghana, waar lgbtqia+ rechten zo op het spel staan?
‘Het verzet in Ghana tegen de aanwezigheid van lgbtqia+ personen komt volgens mij voort uit onze onzichtbaarheid in dit land, en uit de mythologisering van ons bestaan. We zouden zogenaamd behoren tot een nieuwe, vreemde cultuur, meegebracht uit het Westen door kolonisten. Maar wij hebben altijd bestaan, sinds het begin van de mensheid, in elke cultuur, en dus ook in Ghana. Mijn kunstpraktijk en pIAR zijn statements van radicale zichtbaarheid. Representatie van trans- en queerpersonen in een lokale context kan schadelijke aannames en vooroordelen ontkrachten. Het is mijn doel om de afstand tussen deze gemeenschappen op internationale en lokale schaal te overbruggen. Zo organiseren we jaarlijks het LoveFeast waarvoor iedereen uit de omgeving uitgenodigd wordt om een maaltijd te delen met de residenten. Sommigen zijn bij voorbaat bang ons aan te raken, omdat ze denken dat queerheid besmettelijk is. Sommigen hebben nooit eerder een transpersoon gezien. Iets simpels als samen rond een tafel zitten en eten is in dat opzicht een interventie die ons hopelijk dichter bijeen brengt. Dit werk doe ik vooral met het oog op de komende generaties. Mijn moeder is niet queer, maar baarde een queer persoon. Onze familieleden en buren en landgenoten zullen queer personen ter wereld brengen. Voor hen wil ik een liefdevolle omgeving creëren.’
Je reist als performancekunstenaar veel, en geeft ook geregeld workshops en lezingen in het buitenland. Hoe is het om vanuit jouw positie als internationaal geëngageerde, Ghanese transvrouw steeds tussen zulke verschillende maatschappelijke en politieke sferen te bewegen?
[answer CrazinisT ArtisT] ‘Het is eigenlijk best traumatiserend om in verschillende bubbels te leven en vervolgens terug te keren naar je eigen realiteit die maar niet of nauwelijks lijkt te veranderen. Nadat ik voor het laatst in Europa was duurde het een maand om van mijn depressie te herstellen. Daar val ik op omdat ik Zwart ben en hier omdat ik queer ben. Je moet steeds schakelen in je bewustzijn. Gelukkig word ik overal ontvangen door ondersteunende gemeenschappen en opgevangen door solidaire netwerken. Verschillende vormen van queer struggle zijn nog altijd omnipresent. Er zit zoveel kracht in het delen van deze ervaringen en in het claimen van deze strijd.’
‘Het is lastig dat ik zolang de anti-lgbtqia+wet nog niet is aangenomen, ook geen hulp van humanitaire organisaties als Amnesty International kan ontvangen. Om me toch voor te kunnen bereiden en minder kwetsbaar te zijn, ben ik mijn eigen donatiecampagne gestart’
Ik kan me voorstellen dat er vaak aan je gevraagd wordt waarom je Ghana niet verlaat, met het oog op de huidige politieke situatie en het risico dat je daar loopt als openlijke transvrouw?
‘Ja, veel mensen maken zich zorgen en willen dat ik vertrek uit Ghana. Maar weggaan is voor mij geen optie. Ik beland liever hier in de gevangenis dan dat ik politiek asiel aanvraag. Ik blijf in Ghana uit solidariteit met degenen voor wie het niet mogelijk is om weg te gaan. Als ik het niet doe, wie zal er dan stelling nemen voor de aanwezigheid van lgbtqia+ personen in de Ghanese geschiedenis en traditie? Dat ik hier als transvrouw de directeur ben van een cultureel instituut is al een historisch gegeven op zich. Het is lastig dat ik zolang de anti-lgbtqia+wet nog niet is aangenomen, ook geen hulp van humanitaire organisaties als Amnesty International kan ontvangen. Dat gebeurt pas wanneer de boel escaleert. Om me toch voor te kunnen bereiden en minder kwetsbaar te zijn, ben ik mijn eigen donatiecampagne gestart.’
In de performance KOVENANT neem je de rol van priesteres aan. Ik las dat je in het verleden werkzaam bent geweest als pastoor bij een christelijke kerk. Hoe werkt deze achtergrond door in je rol als artistiek gemeenschapsleider?
Peat Szilagyi, 'Black fish, white wash', 2021, courtesy pIAR
‘Als pastoor vertelde ik religieuze, morele verhalen over transformatie. Dat heeft het uitgangspunt van mijn artistieke activisme en mijn houding tegenover mijn tegenstanders sterk beïnvloed. Waar ik me na het verlaten van de kerk eerst verzette tegen mijn evangelische rol, heb ik deze nu omarmd: ik hoef geen christen te zijn om de overtuigingen van anderen te transformeren. Ook nu geloof ik in verandering en predik ik het belang daarvan met kalmheid en geduld. Misschien is het probleem juist dat veel mensen te weinig vertrouwen hebben in de transformatieve kracht van hun eigen geloof. Als Jezus van water wijn maakte en als de zee in tweeën spleet, waarom zou een jongen dan niet op kunnen groeien als vrouw? Als de doden kunnen herrijzen, waarom zouden de levenden dan niet van vorm kunnen veranderen?’
‘Ik wordt het liefst aangesproken met ‘sHit’, omdat ‘she’, ‘he’ en ‘it’ euro-koloniale shit is’
Eryka Dellenbach en Martin Toloku, 'Hedge Subs[tan]titute' 2021, courtesy pIAR
Dat veranderen van vorm heeft betrekking op jouw ontwikkeling als transvrouw, maar je lijkt de grenzen verder op te zoeken: je noemt jezelf een ‘shapeshifter’ en een ‘transvatar’. Je voorkeur ligt bij het voornaamwoord ‘sHit’, meer dan bij ‘zij/haar’. In je ritualistische, vaak in de openbare ruimte opgevoerde performances drijf je je lichaam tot het uiterste, bijvoorbeeld toen je voor het werk Holier-Than-Thou (2021) urenlang vastgeketend en besmeurd met modder aan een houten kruis hing temidden van een drukke autoweg, ter herdenking van slachtoffers van anti-lgbtqia+ geweld in Ghana.
‘In performances transformeer ik mijn lichaam om grenzen af te tasten en risico’s uit te testen. Hoever kan ik gaan, omringd door repressie? Ik begon mijn artistieke carrière als schilder, maar voelde op een gegeven moment de urgentie om direct in contact te komen met de realiteit van andere mensen. Toen verplaatste ik mijn lichaam weg van het canvas en de straat op, om daar mijn eigen wordingsrituelen uit te voeren. Transitionele rites, bijvoorbeeld rond de puberteit, zijn in Ghana erg lineair. Maar er zijn ook veel andersoortige narratieven te ontdekken. Zo wordt er in onze inheemse talen geen gegenderd onderscheid gemaakt in aanspreekvormen. Ik wordt het liefst aangesproken met ‘sHit’, omdat ‘she’, ‘he’ en ‘it’ euro-koloniale shit is. Het is doodvermoeiend om jezelf constant naar de buitenwereld te moeten definiëren: niemand zou een reden nodig moeten hebben voor acceptatie. Je verliest nooit je menselijkheid, welke vorm je ook aanneemt.’
STEUN DE RESIDENCY. STORT HIER JE BIJDRAGE
DIT ARTIKEL VERSCHEEN EERDER IN METROPOLIS M NUMMER 2 DE HORROR, DE HORROR!. STEUN METROPOLIS M, WORDT ABONNEE. ALS JE N EEN JAAABONNEMENT NEEMT STUREN WE JE HET NIEUWSTE NUMMER GRATIS OP. MAIL JE NAAM EN ADRES NAAR [email protected]
1 Op het moment dat dit stuk geschreven werd, eind februari 2023, kondigde de Ghanese politicus Sam George aan dat het anti-lqbtqia+ wetsvoorstel eind maart voorgelegd zou worden aan het parlement. Tijdens een zogeheten ‘second reading’ op 5 juli 2023 stemde het Ghanese parlement unaniem voor. Een ’third reading’ volgt. Zie meer info hier: https://en.wikipedia.org/wiki/Ghanaian_anti-LGBT_bill
Dagmar Bosma
is kunstenaar en schrijver
