metropolis m

Het is geen toeval dat de korte film Waiting For The Time to Pass (2021) het eerste werk is dat de bezoeker ziet, vertelt Rafa daags voor de opening. We zitten in het rumoerige restaurant van het museum en eten veganistische bonbons. ‘Een mens heeft de sterke neiging tot antropomorfisme, het toeschrijven van menselijke eigenschappen aan dieren. Die neiging wakker ik aan door een dier in een auto te plaatsen, bij uitstek een menselijke omgeving.’

Torenhoge, stalen sculpturen staan in de tentoonstellingsruimte: voormalige buizen uit slachthuizen, nu verbogen tot speelse rekken die er haast om vragen beklommen te worden

De scène roept een gevoel van ongemak en woede op: wie sluit er een hond op in het belang van kunst? We zijn gewend aan verbeeldingen van dieren die gecontroleerd worden door mensen. De dieren in de films van Rafa bewegen binnen een gekaderde omgeving zonder geïnstrueerd te worden, als documentairepersonages. ‘De bulldog jankt omdat zijn baasje op een paar meter afstand staat,’ lacht ze. ‘En de achterruit van de auto staat op een kier voor frisse lucht. Het ongemak dat de film oproept behoort de kijker toe, niet de bulldog. Dat is het verraderlijke aan antropomorfisme.’ Toch introduceert de film het thema van de tentoonstelling voortreffelijk: het onvermogen van dieren om het slot om te draaien en zich te bevrijden uit de greep van mensen.

Rafa is alternatief opgevoed in het Griekenland van de negentiger jaren. Haar ouders waren antireligieuze dierenactivisten. Er liepen standaard zeven geredde zwerfhonden over de vloer. Wanneer de honden stierven, begroef haar vader ze eigenhandig in de tuin rond hun huis.

‘Als mijn films Bijbels aanvoelen,’ waarschuwt ze, ‘heeft dat niets te maken met religie. Maar ik behandel dezelfde wezenlijke thema’s: geboorte, ziekte, dood. Op jonge leeftijd leerde ik wat verlies betekent en dat je even diep kunt rouwen om een dier als om een mens.’ Rafa bekritiseert het systeem van uitwisseling dat eeuwen geleden tot stand is gekomen tussen mensen en dieren met eenzijdig akkoord.

Wanneer ik opmerk dat de dieren in haar films ook niet uitgesproken instemden, fronst ze bezorgd. ‘Ik werk lokaal en ethisch. Omdat ik met dieren opgroeide, begrijp ik hun lichaamstaal goed. Maar wanneer ik aan het zicht onttrokken ruimtes binnendring waar dieren ruw behandeld worden, misbruik ik de dieren net zo goed voor mijn kunstpraktijk. Ik heb nog geen betere manier gevonden om het probleem aan de kaak te stellen.’

In de open tentoonstellingsruimte zijn geen wanden geplaatst. Het plafond is niet verlaagd. Rafa wil de ruimte accepteren zoals zij is en geen looproute aanbrengen. Dat past bij het achronoligische karakter van haar films, die worden vertoond op grote schermen die haaks op de muren geplaatst zijn. Maar de architectuur van Eye staat in contrast met de architectuur die Rafa aan het licht brengt in haar werk. Het museum heeft een inefficiënte architectuur: de wanden zijn scheef, de bochten scherp. Massastallen daarentegen zijn gebouwd op een zo gestroomlijnd mogelijk productieproces.

Rafa wenst het leven buiten de stadsmuren te verbeelden. Haar rol als kunstenaar verleent haar toegang tot gewoonlijk ondoordringbare plekken. Zo speelt een orkest in de slotscene van Kala Azar (2020) een requiem voor honderden kippen die na afloop van het stuk vergast worden. Configuration of the Man Who Has Seen Without Being Seen (2015) toont dronebeelden van sobere openluchtkennels waar honden gefokt worden. De terracotakleurige aarde is oneven door de vele pogingen van de honden om zich uit te graven. Requiem to a Fatal Incident (2015) laat een verongelukte vrachtwagen die op zijn kant ligt zien. De dieren liggen als marsepeinen strooigoed langs de weg.

Rafa wenst het leven buiten de stadsmuren te verbeelden. Haar rol als kunstenaar verleent haar toegang tot gewoonlijk ondoordringbare plekken

‘Het bekijken van landkaarten verraadt de hiërarchie die we aanbrengen in verschillende vormen van leven. De steden zijn kernpunten waar mensen wonen. Dieren bevinden zich daarbuiten in velden en slachthuizen. Ze zijn naar een geografische achtergrond gedrongen met het doel om zo snel en hygiënisch mogelijk tot consumptiewaar gemaakt te worden.’

In de tentoonstellingsruimte staan ook torenhoge, stalen sculpturen. Het zijn voormalige buizen uit slachthuizen, bedoeld om dieren in het gareel te houden, maar nu verbogen tot speelse rekken die er haast om vragen beklommen te worden. Rafa heeft de architectuur van de periferie herbestemd. Niet om het te esthetiseren, maar om verdrongen plekken centraal te stellen.

Het verrast me wanneer Rafa stellig zegt dat ze geen activist is. ‘Niet dat ik dat niet zou willen. Misschien is het bescheidenheid. Ik zie het zo: kunst kan de wereld niet veranderen.’ Als ik haar vraag of je omwille van kunst wetsovertredingen mag begaan, antwoordt Rafa zonder blikken of blozen: ‘100%.’ Je moet je juist op de grenzen van een rechtssysteem begeven, als je normen en taboes wilt bevragen. Waarom mogen we dieren opeten maar mensen niet? Waarom mogen mensen begraven worden maar dieren niet? Hoe kan de ene moeder het kind van de andere moeder opeten? Onze educatiesystemen trekken vakkundig een rookgordijn op om het productieproces van ons eten te verhullen. De supermarkten liggen vol zuivelproducten met vrolijke koeien erop.

Rafa’s nieuwe werk The Space Between Your Tongue and Teeth (2023), een poëtisch drieluik, toont het leven van paarden die getraind worden om aan races mee te doen. Gefrustreerd draven ze in een loopmolen rond, met platte oren nemen ze een stalen bit in.

De film is ook een liefdesbrief aan het paard dat Rafa als kind had. Nu pas ziet ze de ongelijkwaardigheid die aan hun band ten grondslag lag. Met de rode neontekst die in beeld verschijnt − Love me, Lick me, Forgive me − vraagt ze het paard postuum van haar te houden, ondanks het feit dat zij hem niet de juiste liefde schonk. ‘Deze nieuwe, meer vocale laag in mijn werk zou ik misschien toch activistich noemen.’

In de tentoonstelling hangen ook verschillende neonteksten als op zichzelf staande sculpturen. Do you really think I lick you because I like you? / My tongue on the stainless steel. / Thank you for liking my body, but keep it out of your mouth. Het zijn erotische zinnen in rood en groen die in de context van Rafa’s werk een nieuwe betekenis krijgen. Seks gaat over domineren en inwilligen, werkwoorden die te vaak onze verhouding tot dieren kenschetsen.

Ondanks de zware thematiek zijn Rafa’s films uitnodigend. Zoals gebruikelijk in populaire televisieseries, is het kleurcontrast van de beelden groot. Felle kleuren staan tegenover diepe zwarttinten. De secuur gekozen kaders met hun lange schermtijd hebben wat weg van zeventiende eeuwse stillevens. Het gejank, gesnuffel en het geschraap van hoeven echoot chaotisch door de tentoonstelling, als in een buitenruimte. Wegkijken, zoals we graag doen bij het zien van schokkende documentairebeelden uit stallen, is moeilijk. Rafa’s beelden zijn gefictionaliseerd, maar brengen dezelfde waarheid over. ‘Met het laten zien van expliciete beelden verlies je het gevecht gemakkelijk. Ik probeer te verleiden met poëzie.’

In Landscape Depressions (2023), het werk dat met deze tentoonstelling zijn première beleeft, maakt Rafa voor het eerst gebruik van een poëtische voice-over die zij liet schrijven door een architect. De film toont een overstroomd land achter een dam waar de mensen als bij toverslag in slaap zijn gevallen. De dieren walsen onwennig rond of trekken aan de touwen waarmee ze vastgehouden worden.

‘Ik geloof niet dat we gemakkelijk een oplossing zullen vinden. Geweld zit bij mensen in de genen’

Rafa zucht. Ze noemt zich een pessimist, ze hoopt dat het gesprek niet te zwaar was. Het is haar neiging om duister, dystopisch werk te maken, omdat dat is hoe ze de wereld ziet. ‘Ik geloof niet dat we gemakkelijk een oplossing zullen vinden. Geweld zit bij mensen in de genen. In mijn toekomstige films zou ik het thema vergelding graag verder onderzoeken. Het idee van een machtsgreep van dieren vind ik heel aantrekkelijk.’

We praten nog een tijdje door over het erven van gewelddadigheid. Rafa is moeder geworden en krijgt veel kritiek op haar keuze voor een veganistische levensstijl. ‘We kunnen onze kinderen toch niet met goed fatsoen bevriend laten worden met Pegga Pig op televisie en hen ‘s avonds een worstje voeren?’ Ze schokt met haar schouders. ‘Tegenwoordig denk ik zelfs na voordat ik een vlieg doodmep. Omdat ik haar toevallig irritant vond, besluit ik dat haar leven voorbij is. Zij doet ook maar wat ze moet doen.’