metropolis m

Tijdens RijksakademieOPEN 2016 viel Aimée Zito Lema (1981) op als één van de weinige geëngageerde kunstenaars. In een schemerige ruimte presenteerde ze kopieën van archieffoto’s in verschillende opstellingen: gedrapeerd over rekken, versnipperd in bakken en liggend op tafels. Op de bewerkte zwart-witprints, vaak slechts ten dele zichtbaar, waren mensen te zien die in de strijd tegen het Argentijnse militaire regime in de periode 1976 tot 1983 zijn omgekomen of verdwenen. Zito Lema zocht lang naar de juiste vorm om zich deze beladen foto’s eigen te maken: inzoomen, opnieuw fotograferen, herdrukken, uitvergroten. Uiteindelijk belandden de levensgrote afbeeldingen als een tweede huid op het lijf van de kunstenaar en dat van anderen. Voor de installatie The Subversive Body (2016), later dat jaar te zien geweest bij galerie Wilfried Lentz, vouwde ze kopieën om haar eigen lichaam heen. De gekromde vellen papier plaatste ze op rechthoekige houten plateaus; de associatie met doodskisten dringt zich al snel op. Een confronterend beeld, dat niet alleen het verdwijnen van de lichamen, maar ook de onmogelijkheid van de exacte herinnering eraan pijnlijk zichtbaar maakt.

In haar werk onderzoekt Zito Lema de nalatenschap van specifieke politieke periodes, hun ideologieën en gedachten. Hoe interpreteren wij historische beelden en welke invloed hebben ervaringen, soms traumatisch van aard, op ons geheugen? Hoewel ze haar werk niet beschouwt als autobiografisch, is het nauwelijks los te zien van haar achtergrond. Als kind van een Nederlandse moeder en Argentijnse vader werd ze geboren in Amsterdam, waar ze sinds haar opleiding aan de Gerrit Rietveld Academie weer woont na grotendeels te zijn opgegroeid in Buenos Aires. Als politiek activist tijdens de laatste dictatuur in Argentinië zocht haar vader toevlucht in Amsterdam, waar hij Zito Lema’s moeder ontmoette. Zij werkte als vormgever bij de voormalige drukkerij Akhnaton, waar alle posters voor de steuncomités van Chili en Argentinië werden vervaardigd. Toen de dictatuur viel, emigreerde het gezin naar de Argentijnse hoofdstad. De geschiedenissen van beide thuislanden lopen als een rode draad door Zito Lema’s werk. Geïnteresseerd in de verhouding tussen individueel en collectief geheugen, dienen persoonlijke herinneringen vaak als vertrekpunt voor het belichten van een groter politiek verhaal dat zich stapsgewijs blootgeeft.

Het geheugen van papier

Archieffoto’s zijn voor Zito Lema een belangrijke bron om die geschiedenissen zo dicht mogelijk te benaderen. Hierbij gaat het haar niet alleen om dat wat op de foto’s te zien is, maar ook om de betekenis van de foto als object, als drager van geschiedenis. Zo hoorde ze van een papierrestaurator over het geheugen van papier. Het materiaal zou onthouden wat het heeft meegemaakt; kreukels, scheuren, ook wanneer restauratoren het nauwkeurig in oorspronkelijke staat hebben hersteld. Is een gerestaureerd stuk papier ooit opgerold geweest, dan zal het in een bak water precies weer die krommende beweging maken. Exact zoals het lichaam gebeurtenissen uit het verleden onthoudt, ook al laat het die niet meer zien. De lijfgevormde afdrukken uit The Subversive Body krijgen daarmee een dubbel geheugen: ze bewaren zowel een vorm als een historisch gegeven. Ook het werk Paper Memory (2016) is een experiment met papier. Hiervoor verwerkte ze versnipperde kopieën van archieffoto’s tot nieuwe, ogenschijnlijk blanco vellen. Ze zijn marmerachtig, een beetje als papier-maché. De afgebeelde lichamen zijn niet langer zichtbaar, maar nog altijd in het materiaal aanwezig. Met dit soort transformaties van inhoud, vorm en betekenis laat Zito Lema zien hoezeer geschiedschrijving voortdurend in beweging is.

Het werk blijft niet hangen in droog materiaalonderzoek. Dat komt door de boeiende politieke kwesties die ze belicht, maar ook door de sociale component waarmee dat gepaard gaat. Interactie met anderen is een essentieel onderdeel van haar artistieke proces, waarin ze graag ruimte biedt aan onvoorziene ontwikkelingen en uitkomsten. Een bijzonder voorbeeld hiervan is het project Zitten is een Werkwoord (2012) in samenwerking met IMPA. Deze metaalfabriek in Buenos Aires werd tijdens één van de laatste economische crises overgenomen door arbeiders, een veelvoorkomend fenomeen in de jaren negentig en nul. Fabriekseigenaren vertrokken met het geld, waarop de achtergebleven werkers het bedrijf op sociale wijze voortzetten: rouleren van de werkzaamheden, gelijke verdiensten. Zito Lema kwam in contact met IMPA vanwege de oprichting van een gratis volksuniversiteit in het gebouw, waarvoor onder meer stoelen nodig waren. Ze zag een link met de socialistische oorsprong van de ontwerpen van Gerrit Rietveld, met name zijn houten kratstoel uit 1939 die oorspronkelijk werd verkocht als bouwpakket, en liet dezelfde delen op maat zagen in Buenos Aires. In een workshop van vier dagen bouwden ze samen met de arbeiders honderd stoelen.

Ook de fascinerende video (en latere performance) Rond de Jambe (2015-2016) komt voort uit een samenwerking. Hiervoor verdiepte Zito Lema zich in een grimmige episode uit de Amsterdamse geschiedenis, namelijk de zeer gewelddadige protesten die gepaard gingen met de bouw van de Stopera in de jaren tachtig. Machines werden gesloopt, bouwmaterialen in brand gestoken: het Waterlooplein leek een waar oorlogsgebied. Met name de krakersbeweging, sterk aanwezig in het Amsterdam van toen, verzette zich op militante wijze tegen de komst van deze ’tempel voor de elite’. De gemeente zag het nieuwe opera- en balletgebouw echter als een manier om zich te meten met andere wereldsteden. Voor Zito Lema symboliseert de Stopera daarmee de veelgekritiseerde hoofdstedelijke kentering van vrijzinnig naar commercieel. Ze bestudeerde amateurfilmpjes van krakers en journaalbeelden van de NOS, en raakte geïntrigeerd door het fysieke karakter van de protesten: stenen gooien, hekken omduwen, met mokers slaan. Waar het lichaam zich binnen het theatergebouw onderwierp aan regels en conventies, werd het buiten op een radicale manier ingezet.

Het dansende versus het politieke lichaam: dit bracht Zito Lema op het idee om met choreograaf Marjolein Vogels en enkele dansers te werken. Ze liet ze kijken naar opnamen van de betogers, om vervolgens hun interpretaties van de agressieve bewegingen te filmen. Ook maakte ze opnames tijdens lessen aan de Nationale Balletacademie. In een driedelige video-installatie brengt de kunstenaar de demonstranten samen met de improviserende dansers en balletstudenten, afgewisseld met archieffoto’s van het bouwproces. Bij de beelden klinkt een collage van gerelateerde geluiden: politiesirenes, het dreunen van heipalen, klassieke pianomuziek, een meetellende balletdocent en flarden uit nieuwsitems. De soundtrack duurt langer dan de video’s: afgespeeld in een loop, valt de relatie tussen geluid en beweging steeds anders uit. Hierdoor weet Zito Lema het documentaire karakter van de beelden subtiel te kantelen. Het werkt vervreemdend de heftige rellen te zien in combinatie met rustige, bijna koddige pianomuziek. Andersom krijgen de kalme bewegingen van de balletdansers iets verontrustends, vergezeld door loeiende sirenes en geschreeuw. Het maakt voelbaar hoe ver deze werelden uit elkaar lagen en hoe lastig het is de impact van de rellen van destijds weer even intens aan de orde te stellen. Tussendoor benadrukken de improviserende dansers de meer abstracte universaliteit van lichamen als dragers, als instrumenten.

Dwaze Moeders

De relatie tussen lichaam, geheugen en beeld wordt verder uitgediept in Zito Lema’s solotentoonstelling Imprinted Mater, momenteel te zien in kunstruimte Looiersgracht 60. Het pand bleek vroeger een drukkerij te huisvesten. Dat deed de kunstenaar denken aan haar moeder en het vertrouwde gevoel dat de geur van inkt bij haar oproept. De intieme relatie tussen moeder en kind is een leidraad in de tentoonstelling. Het komt onder meer terug in de beklemmende geschiedenis van de Dwaze Moeders. Deze vrouwen, de moeders van duizenden politiek actieve jongeren die tijdens de laatste dictatuur in Argentinië verdwenen, negeerden het toenmalige verbod op samenscholing en verenigden zich in de zoektocht naar hun kinderen. Hun strijd ontwikkelde zich tot een belangrijk begrip binnen de hedendaagse mensenrechten. Tot op de dag van vandaag zoeken moeders en oma’s naar hun (klein-)kinderen, vermoord of geboren in gevangenissen en vervolgens geadopteerd door militaire families met als doel deze zogenaamde generatie van terroristen anders op te voeden.

In de werkplaatsachtige, site-specific installatie gaat Zito Lema opnieuw met archiefbeelden aan de haal. Ze verscheurde voor het werk Paper Memory (Madres de Plaza Mayo) foto’s van de demonstrerende moeders, waarvan ze een deel weer verwerkte tot nieuwe stukken papier, dit keer deels gekleurd met inkt; abstracte inktvlekken als weerspiegeling van het verdwijnende fotobeeld. Het videowerk Imprinted Mater: A score for mother and child bestaat uit diverse opnames van een bewegingsworkshop die voorafgaand aan de tentoonstelling door de kunstenaar werd georganiseerd en gefilmd in de ruimte. De workshop is zowel analoog als digitaal geregistreerd, waardoor de beelden afstandelijk en intiem tegelijk voelen. Twee dansers, een moeder en haar jonge dochter, volgen instructies van Zito Lema op die steeds te maken hebben met het lichamelijke geheugen, zoals het imiteren van elkaars geïmproviseerde bewegingen. Liggend op de grond beschrijven ze even later hardop hun kinderslaapkamer, om deze vervolgens vanuit hun herinnering in een soort mime te betreden. Waar de archiefprints verwijzen naar een feitelijk verleden, staat hier de verbeelding centraal. Moeiteloos reikt een hand naar een onzichtbare deurklink of lichtknop, als papier in een bak water.

Het zijn deze poëtische momenten waarin de kracht van Aimée Zito Lema’s werk schuilt. Ze lijkt steeds te zoeken naar een metaniveau: de geschiedenissen als uitgangspunt voor het ontleden van bepaalde tijdloze mechanismen. Dit doet echter niets af aan hun originele impact; ze weet de bestaande verhalen van een nieuwe laag te voorzien. Opgegroeid in een zeer politieke context heeft ze een eigen vorm moeten vinden voor iets wat altijd als vanzelfsprekend in haar leven aanwezig was. Tegelijkertijd heeft ze de Argentijnse dictatuur of Amsterdamse krakersrellen zelf niet bewust meegemaakt, wat het onmogelijk maakt deze situaties volledig te begrijpen. Om toch een ingang te vinden, zijn afstand en transformatie misschien wel noodzakelijk. In haar doorlopende onderzoek naar geheugen en nalatenschap blijkt Zito Lema in staat om geschiedenis opnieuw tot leven te wekken en in leven te houden.