‘Cinemienen’ zijn nog lang niet klaar
Opgericht in 1974 in het gekraakte Amsterdamse Vrouwenhuis aan de ‘Nieuwe Vrouwengracht’ groeide het Amsterdamse Feministisch Filmkollektief Cinemien uit tot een toonaangevend distributeur van feministische films. In Eye, waar enkele jaren onderzoek is gedaan naar het collectief, wordt een uitgebreid programma gewijd aan de films die Cinemien distribueerde. Er zijn ook gesprekken met ‘Cinemienen’ van het eerste uur. Mirna Vrdoljak sprak met de samenstelster Gerdien Smit over de invloed van het collectief in de strijd om gendergelijkheid.
‘Er is niets leuker dan je kunnen verzetten’, zegt een vrouw in de camera, met gekrulde mondhoeken en nostalgisch plezier in de ogen. Het is Mieke van Kasbergen, één van de groep van activistische vrouwen die aan het woord komt in Netty van Hoorns De stad was van ons (2019). Van Hoorn brengt in deze documentaire de nieuwverworven vrijheden van de jaren zeventig in beeld. Hij is onlangs vertoond door het Eye Filmmuseum in het kader van een programma gewijd aan het jubilerende Cinemien. In de documentaire kijken de vrouwen terug op hun collectieve verzet tegen het voorbestemde lot van de vrouw: ‘van aardigheid en onderdanigheid carrière maken’, zoals ze het noemden. Hun acties waren ludiek en speels. Van Hoorns documentaire laat zien dat deze feministen, met een sterk gevoel van saamhorigheid en plezier een beweging hebben gevormd die heel belangrijk is geweest voor de Nederlandse emancipatiegeschiedenis.
Veel van de geïnterviewden die aan het woord komen in de documentaire waren op eigen manier betrokken bij het Vrouwenhuis, een gekraakt pand aan de Nieuwe Herengracht 95 in Amsterdam. Hier werd onderdak geboden aan feministische uitgeverijen, redacties voor tijdschriften en praatgroepen. Er werden filmclubs, festivals, vechtsportlessen en cursussen georganiseerd. In de eerste week nadat een deel van het pand een blijf-van-mijn-lijf-opvanghuis werd voor slachtoffers van huiselijk geweld, kwamen dertig vrouwen naar het Vrouwenhuis.
Ook het feministisch ‘filmkollektief’ Cinemien was gehuisvest in het Vrouwenhuis. Het begon als een filmclub met vertoningen. Praatgroepen en discussies achteraf waren misschien wel het belangrijkste onderdeel van de vertoningen: de Cinemienen gebruikten de films voor bewustwording over bepaalde onderwerpen en problemen onder vrouwen. Toen Cinemien in 1975 een groot fonds binnen wist te halen, groeide het van filmclub met bewustwordings-discussies achteraf, naar een filmdistributeur die als doel had om films gemaakt door vrouwen uit vergetelheid te redden. Van Hoorns documentaire geeft niet alleen een goed tijdsbeeld, het legt ook de beginjaren van dit collectief vast.
Sinds 2014 heeft Eye de collectie van Cinemien in etappes over mogen nemen. Deze bestaat uit het bedrijfsarchief, affiches, foto’s, de distributiecatalogus, en uiteraard de prints. Na het ontvangst van dit archiefmateriaal is er binnen Eye in 2022 een langer onderzoek gedaan naar het filmcollectief, gebaseerd op interviews. ‘Ik wilde iets met oral history doen, ook als methode om meer context te geven aan de collectie die we in huis hebben’, vertelt Gerdien Smit, beleidsadviseur en de onderzoeker die het Cinemien-onderzoek op heeft gezet. Smit sprak met vijf vrouwen die ieder op andere manier betrokken waren bij het filmcollectief in de periode tussen 1974 en 1984.
Smit vroeg naar het hele levensverhaal van de geïnterviewde: ‘De documenten zijn ondertekend met alleen voornamen of als “Cinemienen”. Je ziet doorgaans niet het individu die achter die naam schuilt.’ Smit voegt toe: ‘Ik vond het heel belangrijk om de vrouwen apart te spreken; waar komt hun activisme vandaan?’ Hiermee focust het onderzoek op ‘ervaring en niet op feit’ en voorziet Smit zo het filmarchief van een context waarin schriftelijke bronnen tot leven worden gebracht door gesproken verhalen.
Naar aanleiding van Smits onderzoek is er een film uit het Cinemien distributiecatalogus gerestaureerd. Het is de documentaire Donna: Vrouwen in Verzet, de enige film gemaakt van de Nederlandse journalist Yvonne Scholten. Scholten schetst in deze film een beeld van hoe de vrouw altijd aan de frontlinie heeft gestaan in de Italiaanse verzetsgeschiedenis van de twintigste eeuw, met als vertrekpunt voor het verhaal de vrouwenradio Radio Donna. De documentaire toert door heel Italië op het moment. ‘De film heeft een tweede leven gekregen. Vooral bij Italianen komt die documentaire heel erg binnen,’ vertelt Smit. Zo herhaalt Smit eigenlijk hetzelfde werkproces als wat de Cinemienen deden: films van én met vrouwen uit de archieven trekken en weer zichtbaar maken.
Ik vraag Smit naar de nieuwe inzichten die het horen van de interviews met de Cinemienen haar heeft gegeven, vooral in het discours rondom representatie en vertegenwoordiging van vrouwen zowel voor als achter de camera. Haar antwoord luidt dat, ondanks de vooruitgang die er is geboekt, we na 45 jaar nog steeds met dezelfde problemen kampen. ‘Het activisme uit die tijd heeft mij ook een stukje activistischer gemaakt’, zegt Smit.
‘Ik vond het heel belangrijk om de vrouwen apart te spreken; waar komt hun activisme vandaan?’
Momenteel wordt het filmcollectief gevierd door een filmprogrammering en reeks evenementen. Er is een grote verscheidenheid aan films en niet alleen feministische klassiekers als Barbara Lodens Wanda (1970) en de Tsjechoslowaakse nouvelle vague-film Madeliefjes (1966)van regisseur Věra Chytilová, die recent in 4K digitaal is gerestaureerd door het National Film Archive uit Tsjechië.
Eye wijdt een groot deel van de programmering aan films uit de global south, waar Cinemien zich ook altijd sterk voor heeft gemaakt. Bijvoorbeeld van de Mexicaanse filmmaker Matilde Landeta, wier film La Negra Angustias (1950) een vrouwelijke protagonist volgt die zich aansluit bij een Zapatista-troep ten tijde van de revolutie. Of de documentaire van de Murrawarri filmmaker en activist Essie Coffey, getiteld My Survival as an Aboriginal (1979). Daarnaast is er een vertoning van Lizzie Bordens Born in Flames (1983) in samenwerking met het filmcollectief POTTENKIJKERS, te gast is Emeritus-hoogleraar genderstudies Maaike Meijer.
Op 28 maart organiseert Eye samen met Atria een schrijfmiddag waar er publiek en gezamenlijk een Wikipedia-pagina voor Cinemien wordt gecreëerd, het laatste zetje in het programma om de Cinemienen collectief te blijven herinneren. Want, zoals Smit nogmaals benadrukte: ‘Het is een continu proces waarbij we niet kunnen denken “het is klaar.” We moeten constant bezig zijn met het terugschrijven van vrouwen in de filmgeschiedenis.’
HIER meer over het programma in Eye, nog t/m 29.3.2025
Mirna Vrdoljak
schrijft over kunst en performance en is redacteur
