metropolis m

‘De biënnale is een heel specifiek evenement. Het is glamourvol, de biënnale der biënnales. Het is zeker niet de plaats waar mensen heengaan om na te denken, of om geconfronteerd te worden met specifieke voorstellen. Dat komt mede door het feit dat je als curator geen gelegenheid hebt het programma te controleren en te coördineren. Neem alleen al de paviljoens. Op z’n best brengen ze je terug naar de kaart van de wereld van kort na de oorlog. Op z’n best! De meeste grote landen hebben er niet eens paviljoens. Er is geen paviljoen voor China, geen voor India, en afgezien van Egypte is er geen enkel paviljoen voor de Arabische landen. De biënnale biedt dus een heel eigenaardig beeld van de wereld. Een dat veraf staat van wat tegenwoordig voor respectabel en intelligent doorgaat.’

‘Ja, en ik heb het dan niet over het technische feit dat de meeste paviljoens eigendom zijn van de landen zelf, wat op zichzelf acceptabel en respectabel is. Waar ik het over heb, is het conceptuele niveau, visies, ideeën, mogelijke veranderingen. Al deze dingen zorgen ervoor dat Venetië ten hoogste een interessante promenade is. Dat wetend en er rekening mee houdend dat mensen de vanzelfsprekende neiging hebben om te zappen, heeft tot gevolg dat je moet dealen met heel specifieke kwesties om een lastig voorstel ten uitvoer te brengen. Je moet met alle voorwaarden om kunnen gaan om te vermijden dat je jezelf in een situatie plaatst van onzichtbaarheid. Of, wat misschien nog erger is, in een situatie van complete verwarring. Juist daarom heb ik vanaf het begin besloten dat mijn bijdrage aan Venetië een platform moet worden voor het langdurige project waar we een paar jaar geleden mee begonnen zijn: Contemporary Arab Representations. Een informatieplatform houdt in dat niets aangeboden wordt op het eerste niveau. Alles is geprojecteerd, alles is meta. Het heeft tot gevolg dat er geen al te directe of ernstige confrontatie met een specifiek aantal problemen mogelijk is. Ik presenteer in feite een supermontage van werk van mensen met wie ik al lange tijd werk.’

‘Ik kan doen wat ik wil doen. Althans, tot op heden is er geen inmenging, hoe dan ook.’

‘Ach, Dreams and Conflict is maar een titel. Het is de algemene titel van de biënnale. Alles kan daaronder vallen. Eigenlijk zit het heel eenvoudig in elkaar: je hebt kunstenaars die zich bezig houden met dromen en zij die bezig zijn met conflicten. Met betrekking tot conflict waren er natuurlijk wel discussies onder de diverse gastcuratoren, maar ik heb direct kenbaar gemaakt dat ik niet wilde omgaan met alle conflicten van de wereld. Ik denk dat zonder een maximum aan articulatie conflict niets anders is dan een dooddoener. Er zijn zo ontzettend veel verschillende conflicten. Ik zal nooit accepteren dat het woord conflict wordt gebruikt als terminologie om situaties te flatteren.’

‘Ik probeer vooral specifiek te zijn. In de Biënnale van Venetië moet je werken met een zeer korte deadline. Er zijn weinig faciliteiten, het budget is dichtbij nul. Alles is mensenwerk. Wat op zichzelf ook interessant is, omdat het zo tegengesteld is aan wat je van zo’n grote gebeurtenis zou verwachten. We werken in een promiscue situatie. Het sluit aan bij mijn Godardachtige manier van kijken: je moet werken met de gegeven omstandigheden.’

‘Dat is precies de reden waarom ik toen ik gevraagd werd direct besloten heb me niet bezig te gaan houden met conflict in zijn totaal en me te beperken tot de regio die ik ken en waar ik verstand van heb. Ik heb een paar personen met wie ik eerder heb gewerkt gevraagd om hun voorstellen opnieuw te formuleren volgens een grondig besproken methode van presentatie. We zijn het nog aan het bediscussiëren, nu twee maanden voor de opening. Een ding is zeker: ik zal het zelf geen conflict noemen.’

‘Het startte al voor de documenta, maar kwam daarna, zo’n drie jaar geleden, pas goed op gang. Ik wilde uitvinden wat er in de Arabische wereld speelt. De cultuur specificeren, want die wereld is enorm ingewikkeld, complex en contrastrijk. Er zijn tal van geopolitieke visies. De grote uitdaging van dit project is om op precieze wijze ingang te vinden tot alle eigenaardigheden van die cultuur en om te vermijden haar te definiëren in termen van essenties, terwijl de situatie compleet gedeconstrueerd is. We leven niet meer in de jaren vijftig of zestig. We zitten niet meer in een nasseristische, pan-Arabische fase. Tegelijkertijd denk ik dat het nog niet het moment is om bepaalde resultaten of producten van het pan-Arabisme af te wijzen of te ontkennen. We zijn dus bezig met een productieve, voorzichtige, positieve deconstructie van Arabische cultuur.’

‘Ik denk dat het mij om de complexe relatie van al deze factoren gaat. Volgens de Amerikaanse cultuurfilosoof Frederic Jameson is de Arabische wereld een van de weinige overgebleven geoculturele ruimtes die weerstand bieden, zo goed en zo kwaad als het gaat. Het Arabische taalgebied is niet bereid om over alles te onderhandelen. Het is een van de laatste massieve, frontale, complexe structuren in de wereld, wat uiteraard wel eens tot gewelddadige situaties leidt. In de rest van de wereld heerst het hardnekkige vooroordeel dat het een ongeletterde cultuur is. Dat heeft weliswaar deels te maken met de Arabieren zelf, maar vooral met westerse vooringenomenheid.’

‘Beiroet is een laboratorium vol complexiteiten. Het is een gesloten situatie met vele moeilijkheden, ingrediënten, tal van culturen, van ongeletterde tot de meest mondaine. De mensen bevinden zich in zeer verschillende economische en politieke posities. Eerder heb ik al een keer Saree Makdisi aangehaald. Hij heeft in een artikel geschreven dat Libanon niet alleen een postmoderne staat is, maar ook een op leasebasis. Mijn interesse in dit gebied heeft te maken met de noodzaak om nieuwe instrumenten te vinden voor de analyse van ongekende dynamiek, snelheden en samenstellingen, met een reikwijdte tot ver buiten het Midden-Oosten.’

‘Om eerlijk te zijn niet. Ik denk dat het heel verschillende steden zijn. Maar het vermogen om inzicht te bieden bij het begrijpen van een situatie heeft niet te maken met gelijkenissen. In die zin valt er wel het een en ander uit de presentaties te halen. En als je echt gaat graven, kun je concluderen dat de omstandigheid van bepaalde groep mensen in Rotterdam niet ver staat van wat ik bij bepaalde groepen in Beiroet ben tegengekomen.’

‘Beiroet is anders. Er zijn bepaalde globalistische economische tendensen die het kapitalisme stimuleren en invloed uitoefenen op bepaalde groeperingen, maar er is een heel zichtbare oppositie, van Hezbollah tot meer traditioneel links. Die dimensie van oppositie is fascinerend. Mensen nemen niets voor lief. Ze zijn uiterst reactief, potentieel zelfs explosief. Ook in Cairo, waar je geregeld duizenden mensen op straat hebt, waar dan weer het leger op af wordt gestuurd die het met geweld bestrijden. Al dat protest eindigt niet in onmiddellijke veranderingen, maar niettemin wordt alles almaar moeilijker om te controleren.’

‘Hier hebben we andere mogelijkheden dan de straat op te gaan, tenzij er situaties zijn die zo grotesk zijn als de oorlog. In Libanon praat je over een heel andere situatie. Daar gaat het om leven en dood. Hoe eet je morgen, hoe behoud je je huis. Wat hier vooral beangstigend is, is het niveau van desinformatie, het gebrek aan articulatie van de mensen.’

‘Arabieren in Nederland gedragen zich heel anders omdat de condities volstrekt anders zijn. Weet je wat me opvalt, hoezeer er in het Westen een systematische onderschatting is van wat het betekent om te immigreren. Deze mensen leven op een andere plaats. Het is heel moeilijk te vergelijken met waar ze vandaan zijn gekomen. Met wie zou je ze ook moeten vergelijken? Met de Taliban? Met Marokkaanse plattelanders?’

‘Die samenloop was toeval. Als ik had willen reageren op de situatie was ik zeker niet begonnen met Beiroet. Beiroet staat zo ver van Fortuyn. De dominante samenleving in Rotterdam is Marokkaans. En dan ook nog eens Marokkaans uit plattelandsgebieden. Het is ook een jonge immigratie. Het heeft niets te maken met het soort van immigratie waarbij je de crème de la crème van het antikoloniale gevecht en de postkoloniale discussies in huis haalt. De mensen hier zitten met een fantasie over het verleden, over tradities die allang niet meer bestaan. Dat heeft niets met de realiteit te maken.’

‘De eerste reden voor dit project is om in het Westen en in de betreffende landen hedendaagse kritische cultuur afkomstig uit de Arabische wereld te tonen. Kritische cultuur die bestaat, maar die systematisch wordt ontkend en soms gecensureerd, zowel in het Midden-Oosten als in het Westen. Op allerlei niveaus wordt ervoor gezorgd dat er geen circulatie, geen deelname, geen discussie, geen polemiek van ideeën en statements mogelijk is. Voor mij was het direct duidelijk dat de Marokkaanse gemeenschap in Nederland daar niets mee te maken heeft.’

‘Het is mogelijk. Ik weet wel iets van Marokko, ben er veel geweest vanwege familie. Het is geen terra incognito voor mij. Hetzelfde geldt voor Algerije. Het kan er een keer van komen, maar ik heb het nog niet gepland. Het zou uiteraard een andere presentatie opleveren, veel polemischer omdat je het kunt contrasteren wat hier gebeurt en bediscussieerd wordt, of juist niet.’

‘Dat is ook belangrijk, vooral nu. Het komt te vaak voor dat mensen uit het Midden-Oosten die daarbuiten leven, geïnstrumentaliseerd worden, zoals Shirin Neshat, die niets anders te bieden heeft dan een collectie van clichés. Het is een illegale representatie en niets meer dan dat, een esthetisering van clichés die niet eens het begin is kritisch politiek denken. Ik ben wel geïnteresseerd in het articuleren van de discussie hier, maar niet op die manier. De Arabische identiteit moet dus in al haar complexiteit en heterogeniteit gedefinieerd worden, met alle niveaus van integratie die daarbij horen, anders kom je terecht bij een simplistisch Arabische groep die een pure fantasie is van extreem rechts.’

‘We leven niet meer in een Assyrisch moment en dus kun je de pan-Arabische identificatie ter discussie stellen. Je kunt de Arabische natie ontkennen, als feit. Maar je kunt niet ontkennen dat in alle Arabische landen Arabisch gesproken wordt. Ze mogen verschillende versies spreken, maar ze leven allemaal met een taal. Tegelijkertijd bevindt de Arabische wereld zich in een proces van deconstructie, van re-compositie. Ik geloof niet dat er al een implosie is. Libië staat in feite verder af van Algerije, dan Italië van Duitsland. Daar moet je je bewust van zijn. En er leven tal van mensen die geen Arabier zijn. Kijk naar Libanon. Naast de moslims, leven er de christenen en joden. Alles is zeer gecompliceerd, net als in Europa.’

‘De operatie is er niet op gericht bepaalde posities te identificeren en ze mee te nemen, maar om beide kanten op te werken. Voor mij heeft dat te maken met een bijdrage aan de consolidatie van een bepaald kritisch cultureel platform, waar ze ook zijn in de Arabische wereld. Veel zijn het er trouwens niet. Als je consolideert, ben je niet aan het uitvinden. Ik wil bijdragen aan de smalle schaal van mogelijkheden en aan het behoud van bepaalde platforms die ik essentieel vind en potentieel effectief. Dat betekent dat als je erheen gaat, je niet alleen probeert te begrijpen wat er gaande is, maar ook intervenieert op een manier die aansluit bij hen. Alleen goede wil is niet genoeg. Dat is paternalistisch en postkoloniaal. We proberen als Witte de With een netwerk op te bouwen van medewerkers, auteurs, distributiekanalen, eventueel, als het lukt met de distributie van de Arabische versie van Tamáss, met een kantoor ter plekke. Het is echt alsof je de keuken ingaat. Je moet naar de mensen, het is groepswerk. Dit gaat niet over koffietafel, niet over adverteren, het gaat echt over proces.’

‘Mogelijk. In Witte de With kun je je meeste energie investeren in de inhoud. Dat is voor mij het belangrijkste. In grote instituten ben ik niet meer geïnteresseerd, al kun je daar ook veel leren. Het is saai om je aan al de regels te houden die daar heersen.’

‘Niet echt. We zijn geen Boijmans. Het is een vrije ruimte. Witte de With is uitgevonden om de hedendaagse esthetische productie, visuele cultuur en tentoonstellingen in de gaten te houden. Onze belangrijkste bezigheid is die van cultureel agent. De dingen kunnen zich hier articuleren. Ik geloof niet dat het in de eerste plaats een tentoonstellingsruimte is. We hebben tal van andere missies en dat geldt nog sterker in een stad die niet zo heel groot is, waar je een gelimiteerd aantal culturele podia hebt. Ik weet wel dat de gemeente graag ziet dat er veel publiek komt, maar bij Witte de With werkt dat anders. Je bespeelt netwerken op een meer inhoudelijke manier, doelgericht, deels heel selectief. Het is voor mij heel verbazingwekkend dat ik de meeste mensen die ik ontmoet, als ik op reis ben, wel reageren op Witte de With en er een mening over hebben, maar er nog nooit zijn geweest. Ik denk dat dat virtuele publiek een dimensie is die we serieus moeten nemen.’

‘Ja, maar het zit ook in het ontwikkelen van projecten in Cairo en Beiroet. Ook de biënnale-bijdrage wordt geproduceerd door Witte de With.’

‘Het was uiteraard een politieke presentatie. Maar volgens mij had hij er geen probleem mee dat ze over politiek ging en dat het een Arabische representatie betrof. Het representeerde niet wat hij van kunst verwacht. Overigens was ik er niet toen hij kwam. Iemand van de krant vroeg me destijds wat ik ervan vond. Ik zei toen dat die man geluk had gehad, want als ik er was geweest had ik hem eruit gegooid, met fiets en al. Het ergerlijke is uiteraard dat het niet ging over Bagdad of zoiets. Zijn punt was formeel. De werken waren niet onmiddellijk te identificeren, te moeilijk en te politiek. Het gesprek ging niet over wezenlijke vragen, zoals waarom Beiroet, waarom het Midden-Oosten.’

‘Nee, dat denk ik niet. Allereerst is het geld dat van de gemeente komt maar een derde van het totaal budget. Ten tweede heb ik nog geen serieuze dreigende politieke statements tegen Witte de With gehoord. Bovendien, als we echt onder schot zouden komen te liggen, hangt het vervolgens af van onze reactie. Ik denk dat men eerst goed moet begrijpen waar Witte de With voor staat. Er zijn weinig plaatsen waar zoveel filosofen bijeenkomen met publiek dat ook thuis had kunnen blijven op de zondagmiddag. Overdracht is waar het om gaat. Daarom zou ik nooit gaan voor een actie als die van Chris Dercon met dat Hitler-beeld van Maurizio Cattelan, hoe sympathiek ik daar ook tegenover sta. Dergelijke provocatie is precies waar ze op wachten. Naar mijn idee moet je een beetje strategisch zijn, je moet jezelf positioneren op zo’n manier dat je kunt opereren in eigen tempo. We moeten ons niet in een positie manoeuvreren waarin het laboratorium niet meer functioneert. Op dit moment functioneert de onderzeeër heel goed.’

‘Daar bedoel ik mee dat we in staat zijn om situaties te articuleren die volledig tegengesteld zijn aan een zekere mainstream.’

‘In het begin, dertien jaar geleden, was het duidelijk. Witte de With moest de internationale kunstscene tonen, sneller, eerder dan elders in Nederland. Het sloot aan op de visuele kunst en cultuurindustrie van de jaren tachtig en negentig. Voor de huidige situatie, de global village met vele centra klopt zo’n positie niet langer. Ik denk dat Witte de With zijn missie moet heroverwegen en in overeenstemming moet brengen met de globalized village. Witte de With is niet in staat dat alleen op te lossen. Maar we moeten wel in staat zijn voor onszelf om problemen wat beter te begrijpen. We moeten leren inzien wat de uitdagingen in deze stad zijn, waar de energie zit, wat de ficties zijn en hoe wij er op in kunnen spelen, om zo heel precies met delen van het publiek in contact te komen. En ook al stuit het feit dat we geen tentoonstellingsmachine meer willen zijn regelmatig op onbegrip van de media en het publiek, ik denk dat op de lange termijn wel duidelijk zal worden hoe alles in elkaar past.’