metropolis m

Afgelopen juni presenteerde Maruyama haar nieuwste publicatie Six Blue Things bij de opening van haar gelijknamige tentoonstelling als artist-in-residence bij Page Not Found, Den Haag. Niet aan het verzamelde publiek, maar aan de termietenkolonie die zij bij zich droeg in een glazen pot. Het boekje, 108 bladzijden verdeeld over zestien hoofdstukken en de weerslag van meer dan twee jaar onderzoek, is nu een potentiële voedingsbron voor de termieten. Als ik Maruyama bezoek in haar bovenwoning in Den Haag mag ik even kijken, ‘Maar niet te lang,’ waarschuwt ze terwijl ze een papieren wikkel van het termietarium haalt, ‘de termieten houden niet van licht.’ Ik zie de insecten, net iets groter dan mieren, rondscharrelen over een stukje hout in de pot. Het boekje is ongebonden (termieten hebben geen boodschap aan nietjes) en aan elk hoofdstuk is een bladzijde van zuiver cellulose, het hoofdbestanddeel van hout, toegevoegd. Maruyama: ‘Dat is iets sappigs om de termieten uit te nodigen in het boek te kruipen, als de augurken op een broodje.’

Hoeveel zorg Maruyama ook heeft besteed aan haar boekje voor termieten, uiteindelijk is het materiële aspect van ondergeschikt belang, vertelt ze. ‘Veel mensen vragen me naar het soort papier en het type inkt dat ik heb gebruikt, maar dat is voor mij niet het interessantste. Het maken van een boek voor de termieten is een symbolische offerande. Het is wel belangrijk dat ze het zouden kúnnen eten, ik zou geen boek van metaal voor ze maken. Maar het is meer alsof je iets achterlaat bij een tempelpoort.’

Wanneer Maruyama over termieten vertelt raak je als vanzelf een beetje in de ban van deze mysterieuze insecten, die in warme gebieden haast ongemerkt naast ons leven. Een offerande voelt gepast, zegt ze, want er is genoeg om hen dankbaar voor te zijn. ‘Ze hebben me een ander perspectief geboden, waardoor ik anders over schaal ben gaan nadenken en dan vooral in termen van tijd. Termieten zijn al zoveel langer dan wij op aarde en ze zullen ons ruimschoots overleven.’ Ook het tempo waarin zij cellulose verteren en constructies bouwen fascineert haar. ‘Dat gaat voor ons erg langzaam, tenzij het jouw huis is dat door termieten wordt opgegeten, dan gaat het opeens erg snel. Het ligt er dus aan hoe je jezelf positioneert.’

Zo bekeken is verval een kwestie van perspectief. Maruyama: ‘Geograaf Caitlin DeSilvey schrijft over het behoud van cultureel erfgoed en gaat hierbij op zoek naar de grenzen van conservatie [Curated Decay, 2017] Verval is een natuurlijk proces, tot op welke hoogte houd je dit tegen? Verval als iets negatiefs beschouwen is eenzijdig.’ Wanneer wij termieten in een boek of houten balk ontdekken hebben we het over schade, terwijl de insecten hun kolonie voeden. ‘Wat is het verschil tussen een boom, een balk, een boek, een pagina? Op fundamenteel niveau weet een termiet heel goed wat een boek is, beter dan wij. Wij houden onszelf voor de gek met een mooi verhaal over betekenis en het belang van woorden, dat is onze cultuur. Als schrijver en kunstenaar houd ik van woorden, maar er is een andere manier van zijn die geen woorden behoeft. Door de termieten kan ik een woordeloze ruimte op een positieve manier begrijpen. Er bestaat een ongelooflijke intelligentie zonder woorden.’

Hoe dingen transformeren

Maruyama’s fascinatie voor termieten begon met het lezen van het boek Underbug van Lisa Margonelli, over onze onvermoede overeenkomsten met de insecten. In aanloop naar haar residentie bij het Koninklijk Nederlands Instituut Rome (KNIR) deed ze vervolgens onderzoek naar de relatie tussen Rome en termieten. ‘Zo las ik dat onderzoekers in de jaren negentig een minder schadelijke bestrijdingsmethode introduceerden om erfgoedlocaties mee te behandelen. De houten constructie achter de Trevifontein bijvoorbeeld zat vol termieten.’ Ze kwam in contact met Dr. Mario Marini, een van de entomologen die betrokken was bij het onderzoek, en zijn collega en voormalig student Dr. Silvia Ghesini. ‘Van hen heb ik de termietenkolonie gekregen. Wat ik bijzonder vond was hun compassie. Zoals Ghesini schreef krijgen mieren en bijen veel meer aandacht. Niemand houdt van termieten. De meeste mensen vinden ze niet schattig en ze maken geen dingen waar we van houden zoals honing. Al probeer ik het wel met de wierook.’

Daarmee doelt Maruyama op de wierookkegeltjes die te zien waren in haar installatie in Page Not Found, gemaakt met de poederige ontlasting van termieten. ‘In feite is hun ontlasting hout dat door hun spijsverteringsstelsel is gegaan, een soort super puur hout. Het is wel erg moeilijk te vergaren, tenzij je heel veel termieten hebt.’ Met de wierook wil Maruyama laten zien hoe dingen transformeren. ‘Dat is zo mooi, hoe iets verwerkt wordt. In dit geval door een lichaam dat oeroud is, met genen die miljoenen jaren terug hun oorsprong vinden. Dat kan je waarderen als onderdeel van de levenscyclus. Termieten zijn niet nuttig in de zin dat ze iets produceren dat we kunnen gebruiken, maar we kunnen wel van ze leren. Zo kopiëren architecten termietenheuvels omdat die een perfect airconditioningsysteem hebben.’

Maruyama’s installatie in Page Not Found lijkt op het eerste gezicht ondoorgrondelijk, totdat je de platen isolatiemateriaal op de vloer als pagina’s ziet en begrijpt dat de bezoeker hier in feite in een termietarium op mensenformaat stond, een ‘termitische ruimte’. Heeft ze een vertaling willen maken tussen soorten? ‘Dat lijkt me een hele opgave, maar het zou mooi zijn als het gebeurt. Ik denk eigenlijk dat er al heel veel communicatie tussen soorten is. Tot mijn genoegen zag ik bijvoorbeeld insecten in de expositieruimte, zilvervisjes die op de grote ‘pagina’s’ afkwamen en een paar spinnen, wat stof en veertjes. Page Not Found opende haar deuren voor mij en de termieten, maar nu werd het echt een interspecies space.’

Wanneer je met Maruyama over termieten praat is de levenscyclus nooit ver weg. ‘Niet dat ik zo oud ben, maar ik had dit werk tien jaar geleden niet gemaakt. Nu ik ouder word zie ik dingen veranderen en maak ik mee dat mensen om me heen sterven. Daardoor voel ik me dichter bij de levenscyclus staan. Dat is iets dat je moet accepteren en met een beetje geluk leert waarderen.’

Ook de levenscyclus van het boek is iets waar Maruyama, zelf auteur, veel over nadenkt. Ze had gesprekken met conservatoren in Rome en Den Haag en stond oog in oog met een achttiende-eeuws wetboek dat half verteerd was door termieten. Conservator Giovanni Pagani vroeg ze op welk moment een boek de hoop voorbij is. ‘Dat vind ik een belangrijke vraag. Het grijpt terug op DeSilvey: tot welk punt houd je verval tegen? Volgens Pagani wordt een boek nooit opgegeven zolang je nog een stukje boek hebt. Het antwoord op die vraag gaat eigenlijk niet over het object dat gerepareerd moet worden maar over de persoon die de reparatie moet doen en de tijd en het geld dat daarvoor nodig is. Het gaat over prioriteiten. Wanneer geef je iets op? Ik vind dat belangrijk want het raakt ook aan onze wens om een jeugdig lichaam te houden en uiteindelijk aan onze acceptatie van de dood.’

De publicatie Six Blue Things is een begin- en eindpunt. Het is een voorlopige afronding van twee jaar onderzoek die op de schouw in Maruyama’s woning een tweede leven begint als voedingsbron voor een jonge termietenkolonie. De titel verwijst naar een strategie om tot jezelf te komen bij stress of verdriet, door de eerste zes blauwe dingen die je ziet aan te wijzen. Maruyama: ‘Termieten zijn mijn zes miljard blauwe dingen’.