metropolis m

De sfeer aan het begin van de twintigste eeuw was rijp voor de opkomst en acceptatie van nieuwe spirituele doctrines, die vaak waren gebaseerd op metafysische stromingen uit de negentiende eeuw, zoals de theosofie. Mazdaznan was een dergelijke doctrine, een bijzonder populaire Lebensreform of levenshervormingsbeweging waarin lichaamsbewustzijn centraal staat in combinatie met een strikt vegetarisch dieet en esoterische neigingen. Mazdaznan had een cruciale, vaak onbegrepen impact op het leven en werk van de Zwitserse kunstenaar en ontwerper Johannes Itten (1888-1967), een sleutelfiguur in de ontwikkeling van het Bauhaus in Weimar.

In 2015 nodigde kunstenaar Ian Whittlesea me uit om samen te werken aan een project waarin de nauwe band tussen Johannes Itten, Mazdaznan en het Bauhaus wordt onderzocht. Het project volgde op eerdere onderzoeken van Whittlesea naar dit onderwerp, waarbij hij een groot archief van gepubliceerd materiaal en gerelateerde objecten had samengesteld. De vrucht van onze samenwerking werd een boek met de titel The Egyptian Postures, waarin wordt gefocust op de manier waarop Itten Mazdaznan in de ideologische tendensen en pedagogische technieken van het Bauhaus verwerkte. Vanuit hedendaags perspectief lijken die geheimzinnig, messiaans, inspirerend en moreel weerzinwekkend tegelijkertijd. In The Egyptian Postures onderzoeken we de moeilijke vraag waarom veel vroege aanhangers van het modernisme de behoefte voelden om het esoterische en occulte uit hun midden te weren en alle spirituele aspecten van de beweging te ontkennen. 

Voor Metropolis M hebben Whittlesea en ik verschillende fragmenten en afbeeldingen uit The Egyptian Postures geselecteerd. De tekeningen van Ian Whittlesea bieden een alternatief voor de vaak moeilijk te volgen illustraties die in veel Mazdaznanpublicaties worden weergegeven. De presentatie van deze fragmenten is bijzonder actueel. Dit jaar is de honderdste verjaardag van de oprichting van Bauhaus, de revolutionaire kunstacademie en kunstbeweging opgericht door Walter Gropius in 1919. Er zijn tal van evenementen en projecten om dit betekenisvolle jaar te markeren en de erfenis van de meest invloedrijke kunstacademie van de twintigste eeuw te vieren. Voor het grootste deel zullen deze vieringen zich richten op (het bestendigen van) het imago van de school als de plek van het industrieel modernisme waar technische innovatie op het gebied van design en massaproductie plaatsvond. Er is minder aandacht voor de vroege jaren van de school, toen het een centrum voor avant-garde-activiteiten in verschillende disciplines was, die heel anders zijn dan de latere permutatie ervan. De volgende fragmenten bieden wat inzicht in deze afgesloten fase uit de geschiedenis van het modernisme.

Innerlijke studie

Mazdaznan is een syncretisch systeem opgericht in de Verenigde Staten in de jaren negentig van de negentiende eeuw door Otto Hanisch, die later bekend is komen te staan als dr. Otoman Zar-Adusht Ha’nish. In die jaren begon Ha’nish Mazdaznan voor het eerst uit te dragen in de Verenigde Staten door middel van openbare lezingen en een maandblad waarin hij materiaal presenteerde dat uiteindelijk gepubliceerd zou worden in Mazdaznan Health & Breath Culture en Inner Studies, beide voor het eerst uitgebracht in Chicago in 1902. Deze publicaties onderstrepen de wijze waarop Mazdaznan verschillende ideeën over spiritueel en fysiek welzijn, die zijn ontleend aan verscheidene bronnen, combineert en presenteert in het kader van de zoroastrische mythologie. Inderdaad beweerde Ha’nish dat Mazdaznan in feite de moderne erfgenaam van het zoroastrisme (religie afkomstig uit het oude Perzië) was en dat de band met die oude traditie het bewijs was van de authenticiteit ervan.

Mazdaznan bevat principes als een vegetarisch dieet, ademhalingsoefeningen, fysieke houdingen en andere vormen van lichaamsgerelateerde therapieën, met name darmspoelingen en andere vormen van darmzorg. Inner Studies schrijft een strenge hygiëne en voedingsroutines voor, die ervoor moeten zorgen dat men zowel fysiek als spiritueel zuiver is. In Inner Studies beweert Ha’nish dat sommige oefeningen en fysieke houdingen negatieve krachten in het lichaam kunnen veroorzaken en stromingen in positieve acties kunnen veranderen. De oefeningen zouden effect hebben op klieren, zoals de epifyse, oftewel de pijnappelklier, de ruggengraat, de plexus solaris, oftewel het zonnevlechtcentrum, en de sympathische zenuwen.

In 1918 was Johannes Itten een aanhanger van Mazdaznan en zijn werk laat een directe invloed zien van de ideeën en symbolen die centraal staan binnen de beweging. Itten was sterk betrokken bij de esoterische organisatie voordat hij bij het Bauhaus kwam. Itten werd benoemd als één van de eerste docenten van het Bauhaus in oktober 1919 en gebruikte zijn rijke ervaring om de gerenommeerde Vorkurs te ontwikkelen, de basiscursus die de fundering vormde voor al het leren op de academie. De omvang van zijn rol kan bijna niet worden overdreven. Itten had veel invloed als pedagoog.

Gedeelde basisvorming

De Vorkurs bestond uit een programma van zes maanden dat voor iedere Bauhausstudent verplicht werd gesteld. Het idee was om een gedeelde basis te leggen. Studenten werden ontlast of ontdaan van hun vooropgezette kennis en veronderstellingen met betrekking tot artistieke productie. Studenten zouden de standaardvakken over vorm en kleur volgen, maar Itten onderwierp hen ook aan bepaalde vormen van lichaamsbeweging, meditatie, ademhalingstechnieken en concentratiemethoden, waarvan er veel waren ontleend aan de praktijken van Mazdaznan.

Aanvankelijk werden Ittens praktijken en fanatieke aard algemeen geaccepteerd en beoefend in het Bauhaus. Hij bekeerde veel van zijn studenten tot de Mazdaznan. Er was, zoals historicus Peter Staudenmaier het stelt, een enorme waaier aan ideologieën en esoterische paden beschikbaar op dat moment, combinaties die vandaag de dag als onverenigbaar zouden worden gezien. Het verlangen om nieuwe spirituele paden en manieren van leven te vinden kwam voort uit de nasleep van de Eerste Wereldoorlog. Ittens charisma en messiaanse benadering werden waarschijnlijk gezien als geruststellend voor de mensen die een nieuwe vorm van sturing zochten. In het begin van de jaren twintig van de vorige eeuw beschreef Itten hoe studenten reageerden op het regime dat hij voorstond. Hij merkte op dat ze aanvankelijk een zekere mate van weerstand uitten, die zich na een paar dagen omzette in enthousiasme.

Naarmate de coterie rond Itten steeds groeide en fanatieker werd, is de aanwezigheid van Mazdaznan in het Bauhaus ook steeds vaker betwist. Uiteindelijk bleken Ittens methode en mystieke neigingen onverenigbaar met de richting waarin het Bauhaus onder leiding van Gropius ontwikkelde. Zowel studenten als collega-docenten hadden problemen met Itten en beschuldigden hem van het opdelen van het Bauhaus in twee kampen. Het feit dat Itten de constitutie van het Bauhaus heeft geschonden door Mazdaznan te betrekken bij zijn lesmethoden wordt bevestigd door de verklaringen van meerdere studenten. Deze spanningen binnen het Bauhaus leidden uiteindelijk tot Ittens vertrek in 1923, een keerpunt in de geschiedenis van de kunstacademie, waarna er een radicale verschuiving plaatsvond.

Hoewel het begin van het Bauhaus in Weimar werd gevormd door een scala aan invloeden, waarvan de esoterie van Itten de belangrijkste was, was de afschaffing van deze elementen een poging om de school in de richting van minder omstreden gebieden te sturen en de status als een organisatie voor praktische en toepasbare kunstwerken te bevestigen. In 1923 worden de mystieke denkwijzen vervangen door een geavanceerdere en uiteindelijk materialistische benadering. Mogelijk voelde Gropius zich ongemakkelijk door bepaalde sociaal-politieke opstellingen binnen de bredere beweging. Misschien herkende hij dat de raciale mystiek en de lichaamscultuur, zoals die wordt gepromoot door Mazdaznan, opvallend veel gelijkenis vertoonden met de propaganda van de vroege Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij.

Vanuit het perspectief van de éénentwintigste eeuw zijn de verwerpelijke aspecten van Mazdaznan overduidelijk. De elementen van antisemitisme en de verheerlijking van het Arische ras die binnen de Mazdaznanliteratuur aanwezig zijn en worden bepleit door prominente figuren hebben de beweging onherroepelijk besmet. Ze lijken nu ideologisch in lijn te zijn met de machthebbers die een einde hebben gemaakt aan het Bauhaus in 1935. Deze aspecten hebben waarschijnlijk bijgedragen aan de minimalisering van de sleutelrol van Itten in de ontwikkeling van het Bauhaus. 

Pádraic E. Moore 

is schrijver, curator en kunsthistoricus

Ian Whittlesea 

is kunstenaar en judoka

Uit het Engels vertaald door Loes van Beuningen