Fotografische lagen – In gesprek met Yasmine Eid-Sabbagh
Yasmine Eid-Sabbagh onderzoekt de potentie van experimentele, collectieve werkprocessen, waarbij ze vaak het medium van fotografie gebruikt om collectiviteit, herinnering en machtsverhoudingen te onderzoeken. Voor het project dat ze op documenta presenteert, werkte ze samen met de bewoners van het Palestijnse vluchtelingenkamp Burj al-Shamali om een digitaal archief aan te leggen van foto’s, herinneringen, en materialisaties in vele vormen. Op documenta zal ze het voortdurende proces tonen van het interpreteren en materialiseren van deze tastbare en immateriële bijdragen.
Ik ontmoette kunstenaar Yasmine Eid-Sabbagh voor het eerst in 2018 tijdens haar fellowship bij BAK (basis voor actuele kunst) in Utrecht. Onlangs spraken we elkaar opnieuw, over de ontwikkelingen in haar kunstpraktijk en het werk dat ze zal presenteren op documenta fifteen.
Gefeliciteerd met je deelname aan de vijftiende editie van documenta. Wat ga je laten zien?
‘Ik weet niet of ik gefeliciteerd moet worden. Ik ben altijd bang geweest voor deze massale institutionele kunstevenementen en hoe ze mijn werk en de relaties die erin verankerd zijn, zouden beïnvloeden of veranderen. Maar de afgelopen twee jaar heb ik veel gesprekken gevoerd met andere documenta-deelnemers en ben ik erachter gekomen dat er veel boeiende dingen worden opgezet. Ik heb de uitnodiging uiteindelijk aanvaard omdat ik erg nieuwsgierig was naar de plannen van ruangrupa. De vragen die zij stellen over collectief werken, het delen van middelen en expertise, solidariteit en onderwijs zijn allemaal thema’s die me interesseren en die ook aanwezig zijn in mijn eigen praktijk. Op documenta presenteer ik het project waar ik al lang aan werk, een digitaal archief van het Palestijnse vluchtelingenkamp Burj al-Shamali in de buurt van Tyr in Libanon. Het project is begonnen in 2001 en loopt nog steeds.’
Wat bedoel je precies met een digitaal archief?
‘We hebben foto’s verzameld van studiofotografen, families en individuen die in kamp Burj al-Shamali wonen. Tijdens deze ontmoetingen met mensen en hun foto’s realiseerde ik me dat er bijkomende lagen zijn die geen deel uitmaken van de fysieke foto’s. Ik noem deze de immateriële lagen (disembodied layers). Een analoge foto bestaat uit verschillende lagen die nodig zijn om het beeld zichtbaar te maken. In het digitale archief willen we deze beelden plaatsen en begrijpen door juist te kijken naar de immateriële lagen, dat wil zeggen de emotionele en ontastbare dimensies ervan die verband houden met de context waarin de foto’s werden genomen, verzameld of bewaard. Het digitale archief is samengesteld uit verschillende collecties die elk bestaan uit één tot enkele duizenden foto’s.’
Hoe zal dit digitale archief gepresenteerd worden op documenta?
‘Mijn praktijk is een samenwerkingspraktijk waarbij altijd andere mensen betrokken zijn. Op documenta zal het archief gepresenteerd worden als een onderhandelingsproces over het bestaan van dit digitale archief, hoe het getoond kan worden of toegankelijk gemaakt kan worden, en of het visueel gepresenteerd moet worden. Ik heb ook mijn promotieonderzoek rondom deze vragen geschreven. Ik vond het daarbij erg jammer dat ik, na enkele jaren actief te hebben samengewerkt met de bewoners van het kamp, alleen verder moest werken, omdat een promotie nou eenmaal individueel geschreven dient te worden.
Daarom besloot ik de documenta aan te grijpen om het proces rondom het digitale archief weer op te pakken. Het stelt ons in staat opnieuw samen te komen, het werk opnieuw te bekijken en na te denken over verschillende manieren om de digitale foto’s te materialiseren. Een van deze materialisaties is bijvoorbeeld een gezamenlijk redactieproces dat na afloop van de documenta zal resulteren in een publicatie. Andere materialisaties zullen gecreëerd worden tijdens documenta zelf, zoals geluidswerken, tekeningen, culinaire interventies, enz. Er zijn veel mogelijkheden die ik niet allemaal kan voorspellen. We zijn geïnteresseerd in het genereren van spontane materialisaties tijdens het onderhandelingsproces, het is dus niet iets wat je kunt voorspellen. Uiteindelijk zal het proces ons helpen om de immateriële lagen die met de afbeeldingen verbonden zijn te materialiseren.’
Hoe verwacht je dat deze immateriële lagen eruit zullen zien?
‘We zijn volop aan het experimenteren met manieren om deze immateriële lagen tastbaar en toegankelijk te maken. Soms beschrijven we de afbeeldingen of vertellen erover, in plaats van ze te laten zien. Maar we proberen dit verder door te voeren. Samen met de Cubaanse multi-percussionist Nailé Sosa Aragón zullen we bijvoorbeeld experimenteren met het herscheppen van de immateriële lagen van foto’s door middel van ritme en muziek. Het vertellen van verhalen is altijd een centraal onderdeel van deze materialisaties, of we het nou in in ritmische of in culinaire vorm uitdrukken.’
Wie zullen er tijdens documenta allemaal nog meer deelnemen aan het project?
‘We hebben een groep samengesteld van mensen uit kamp Burj al-Shamali, waaronder Khawla Khalaf, Hamada Al-Joumah, Ahmad Faour en Wasim Said. Deze mensen begeleiden het project al een hele tijd. Anderen zijn later bij het gesprek betrokken vanwege hun specifieke expertise. Maya Zebdawi, die werkt als schrijver, redacteur en vertaler, zal mijn promotieonderzoek vertalen van het Engels naar het Arabisch omdat de meeste betrokkenen zich meer op hun gemak voelen in het Arabisch. Daarom moet de publicatie van dit project eerst in het Arabisch worden geschreven. Ik schrijf zelf het liefst in het Engels omdat dat de taal is waar me daar het prettigst bij voel, maar dat hoeft natuurlijk niet te betekenen dat we ook in die taal gaan werken. Siwar Kraytem, grafisch ontwerper en illustrator, zal de conceptualisatie van de publicatie leiden en onze gesprekken in Kassel documenteren. En, zoals ik eerder al zei, zullen ook musicus Nailé Sosa Aragòn en Mela Davila Freira, die onderzoek doet naar collaboratieve publicaties, onderdeel uitmaken van de groep.’
Ik ben zelf geboren en getogen in een Palestijns vluchtelingenkamp op de Westelijke Jordaanoever. In mijn eigen werk houd ik me bezig met de relaties tussen kunst, staatloosheid en extraterritorialiteit. Een van de fundamentele vragen die ik mezelf stel is: wat is een vluchtelingenkamp in emotioneel, sociaal en politiek opzicht? Hoe functioneert het kamp als ruimte van kennis en culturele productie? Hoe heeft het leven in Burj al-Shamali uw werk en praktijk gevormd?
‘Ik ben wie ik nu ben en ik werk zoals ik nu werk door mijn ervaringen in vluchtelingenkamp Burj al-Shamali. Conceptueel gezien is mijn begrip van fotografie volledig veranderd tijdens mijn verblijf in Burj al-Shamali. Het is veel complexer geworden. Ik probeer foto’s te begrijpen en ernaar te luisteren in plaats van ze alleen maar te bekijken en te consumeren. het doordringen tot de immateriële lagen is geen sinecure en vraagt veel van je. Misschien is het aandeel van de immateriële lagen wel belangrijker dan het aandeel van de tastbare lagen, wat veel zegt over mijn manier van omgaan met fotografie. Er zijn zoveel tastbare dingen waar we ons aan vastklampen dat we soms de waarde van minder- of ontastbare dingen uit het oog verliezen, zoals verschillende vormen van kennis en ervaring, menselijke kwaliteiten, levensvormen, enzovoort.’
Ik heb zelf ook artistieke experimenten uitgevoerd rondom de noties van publiek en privaat, en ben tot de conclusie gekomen dat deze splitsing geen juridische implicaties heeft binnen de ruimte van het vluchtelingenkamp: geen private implicaties omdat vluchtelingen niet wettelijk eigenaar kunnen zijn van hun huizen en geen publieke implicaties vanwege het extraterritoriale karakter van de ruimte. Hoe kunnen we het digitale archiefproject over Burj al-Shamali begrijpen met betrekking tot deze categorieën privaat en publiek?
‘De vraag is denk ik, is deze collectie privaat? Ja en nee. Toen mensen hun foto’s schonken aan deze collectie, stelden ze deze beschikbaar onder bepaalde voorwaarden wat betreft het bekijken, bewaren, delen en verwerken ervan. Daarom spreken we van een voortdurend onderhandelingsproces. We zoeken manieren om specifieke foto’s en collecties te ontsluiten en om ze beschikbaar te stellen in een gemeenschappelijke ruimte. Spreken over privaat en publiek schept inderdaad verwarring, aangezien het kamp geen privaat ruimte is die tot individueel eigendom gerekend kan worden.
Een van de grote moeilijkheden van het project is dat het tot nu toe vooral op mij betrekking heeft, en dat is mijn voornaamste kritiek op het project. Wat we tijdens documenta willen doen is het project terugbrengen in een meer gemeenschappelijk geleid proces en een collectieve vorm van eigenaar- of beheerderschap. Het is een gelegenheid om te discussiëren, te herverdelen, verantwoordelijkheden te delen, mogelijke toekomsten opnieuw uit te vinden, en te onderhandelen over vele aspecten van de collecties en de individuele foto’s.’
Eigenlijk zouden vluchtelingenkampen natuurlijk helemaal niet moeten bestaan, hun fysieke aanwezigheid is een weerspiegeling van conflict en politiek falen. Functioneert het project als digitaal archief van Burj al-Shamali tevens als getuige van deze politieke gebeurtenissen?
‘Het digitale archief staat in direct verband tot dit politiek falen. Het wil niet zomaar een depot zijn, noch ingebed worden in een institutioneel kader. Het is procesmatig, constant in wording. Het project is, in grote lijnen, wel een vorm van getuigen. Maar het doel is niet om individuen over te halen met hun beelden en herinneringen een bijdrage te leveren als getuige, maar juist om ze hun eigen verhaal te laten vertellen, ze te erkennen en respecteren als mensen die meetellen. Een van de grootste problemen in de context van de Palestijnse vluchtelingenkampen en vluchtelingen in het algemeen is het gebrek aan erkenning. Het idee van staatloosheid impliceert dat je niet meetelt, alsof je er niet bent of alsof de plaats waar je vandaan komt niet bestaat. Hoewel wij via ons project proberen een zekere erkenning te bieden, is dit niet iets wat de juridische status van de vluchtelingen verandert. Er is dus een politieke oplossing nodig om al die mensen die al generaties lang in vluchtelingenkampen wonen, wettelijk te erkennen.’
Hoe zit het met het publiek? Misdaden en genocide die tegen mensen worden gepleegd en waardoor zij vluchtelingen worden, zijn gebeurtenissen en politieke trauma’s die de specifieke grenzen van hun temporele en ruimtelijke optreden overschrijden. Zou dit het publiek tot getuige kunnen maken?
‘Ik probeer mensen vooral actief te laten deelnemen aan het nemen van verantwoordelijkheid. Bij een van de performatieve interventies die ik heb gedaan, besprak ik bijvoorbeeld met een ander persoon een individuele afbeelding uit de collectie van het digitale archief. In deze één-op-één performatieve interventie kreeg de deelnemer facsimiles te zien van foto’s zonder de visuele inhoud, en kiest zij vervolgens een van deze blanco foto’s. Dan bespreek ik de verschillende lagen van deze specifieke foto: de tastbare en de immateriële lagen, zoals emoties en herinneringen. Tijdens de performance kan er een moment zijn waarop ik de visuele inhoud van het beeld kort projecteer op het fotopapier, zodat de persoon de kans heeft om de afbeelding in zich op te nemen. Op die manier treedt deze persoon op als bewaarder van het virtuele beeld en kan zij de verantwoordelijk nemen voor het delen ervan met anderen.
Bij deze ervaring gaat het er niet alleen om getuige te zijn; het gaat erom de verantwoordelijkheid voor deze collecties te delen. We hebben allemaal de verantwoordelijkheid om met deze beelden en hun immateriële lagen om te leren gaan, ze met ons mee te dragen en bij te dragen aan een dynamiek die kan leiden tot de erkenning van de strijd van een volk. Het begint allemaal met luisteren.’
Vertaald uit het Engels door de redactie
Isshaq Albarbary
is kunstenaar en onderzoeker
