metropolis m

Zaaglijn

Opvallend is het grote aantal initiatieven en instellingen dat bij de verschillende regelingen onder de zogenaamde zaaglijn is geraakt. Sommige instellingen, zoals Nieuw Dakota (Mondriaan Fonds en AFK) en Rib (Mondriaan Fonds en het Rotterdamse Kunstenplan), zijn zelfs binnen meerdere regelingen positief beoordeeld, maar alsnog buiten het budget gevallen. Vooral bij het Amsterdams Fonds voor de Kunst (AFK) vallen veel langdurig ondersteunde instellingen onder de zaaglijn, zoals P/////AKT, Beautiful Distress, If I Can’t Dance, I Don’t Want To Be Your Revolution, Kunstverein en De Appel. Ondanks een positieve beoordeling dreigen ze (een deel van) hun financiering te verliezen. (*zie update: deze tekst is geschreven voordat de uitslag van bezwaarprocedures bekendgemaakt was)

De financieringsproblematiek lijkt hierdoor in eerste instantie een kwestie van onvoldoende budget te zijn, maar er speelt meer. De invoering van de Fair Pay-richtlijn, het functie- en loongebouw voor instellingen van hedendaagse beeldende kunst en de uitfasering van schijnzelfstandigheid voor institutionele werkers– bedoeld om werkenden in de culturele sector beter te betalen – hebben ervoor gezorgd dat instellingen die toegang tot meerjarensubsidies willen behouden, aanvragen met grotere budgetten moeten indienen. Het geheel aan regelingen stimuleert in het algemeen groei, rationalisering en professionalisering, en kijkt minder naar andere noden en behoeftes.

Structurele precariteit-beoordelingssystematiek

Uit de gesprekken binnen het veld blijkt een duidelijke onvrede over het gebrek aan ruimte binnen de subsidiekaders voor de specifieke behoeften van instellingen. Instellingen worden vaak gedwongen tot groei of moeten voldoen aan prestatie-eisen die niet stroken met hun eigen ambities. Veelvuldig genoemde kritiekpunten zijn:

1) de onvoldoende middelen van het totale budget voor de ondersteuning van beeldende kunst (instellingen),
2) de strikt formatieve eisen
3) het gebrek aan dialoog over de vorm van regelingen, eisen en kaders.

De onzekerheid en het werken onder precaire omstandigheden is een van de meest gehoorde kritiekpunten.

Een belangrijke klacht betreft de structurele precariteit die het vierjaarlijkse beoordelingssysteem oplevert. Elke ronde is een alles-of-niets-spel van winnaars en verliezers, waarbij het onvermijdelijk is dat energie en resources worden uitgeput. Jarenlang opgebouwde praktijken, platformen en hun archieven kunnen plotseling verdwijnen. Terwijl positief beoordeelde initiatieven jarenlang vooruit kunnen, staan afgewezen initiatieven meteen aan de rand van de afgrond en is hun voortbestaan bedreigd, zoals nu gebeurt bij kunstplatform BAK of muziektheatergezelschap Orkater.

Hoewel ontwikkeling- en instroomregelingen als essentiële onderdelen van de financiering van het ecosysteem van kunstinstellingen worden neergezet, hebben monitorgesprekken, afbouw- en uitstroomregelingen of frictiegelden – als ze al onderdeel van de subsidiepraktijk zijn – een heel andere status. Ze vinden grotendeels achter gesloten deuren plaats en worden niet openbaar gemaakt. Dit heeft grote invloed op de manier waarop het veld omgaat met, en waarde geeft aan, mogelijke sluiting of krimp van instellingen. Hierdoor is het geen structureel onderdeel van het denken over duurzaamheid in de financiering van kunstinstellingen.

Elke aanvraagperiode kent specifieke accenten, zoals methodologische criteria die betrekking hebben op de bedrijfsvoering van de instelling (eis tot cofinanciering, ondernemerschap en publieksbereik bijvoorbeeld) – een trend die al onder voormalig PvdA-Staatssecretaris Rick van der Ploeg werd ingezet – of meer directe politiek-culturele doelstellingen, die de actuele politieke en ideologische wensen weerspiegelen (zoals inclusie en het element van lokale inbedding, die zwaar wogen in de laatste rondes). Van aanvragers wordt geëist aan deze criteria te voldoen en deze in hun aanvraag te verantwoorden. Instellingen worden hierdoor gedwongen zich aan te passen aan de nieuwe richtlijnen, hun programma anders in te richten of te verwoorden, vaak met een onzekere uitkomst.

Daartegenover stelt het Mondriaan Fonds, bij monde van directeur-bestuurder Eelco van der Lingen, dat het fonds binnen het beleidskader van OCW de wensen in het veld probeert te mediëren en te stroomlijnen. Het is daarvoor in overleg met OCW en met De Zaak Nu. Het was De Zaak Nu die namens haar leden juist pleitte om de Kunstpodia-regeling gelijk te trekken met de bis-periode. Iets wat De Zaak Nu in een reactie overigens nuanceert: ze heeft gevraagd de aanvraagformats tussen rijk, provincie en gemeente meer gelijk te trekken, wat tot nog toe niet is gebeurd. Bovendien maakt het Mondriaan Fonds het beleid zelf, stelt De Zaak Nu, waar alleen achteraf op kan worden gereageerd. Ze vindt niet dat ze er enige invloed op heeft.

Het toenemende belang van de per subsidieronde aangepaste criteria en de nadruk op concrete plannen voor de komende periode, ten opzichte van hun bewezen artistieke kwaliteit, maakt dat het accent in de beoordeling verschuift. De nadruk ligt minder op door het veld geformuleerde ideeën van wat artistieke kwaliteit inhoudt en meer op de projecties van intenties die namens de fondsen door de commissies beoordeeld worden. Zoals: wat gaat de instelling doen en wat is het geformuleerde maatschappelijk belang? Dit heeft invloed op het samenstel van de soort instellingen die gehonoreerd worden en het toont een verregaande invloed en controle van de bestuurlijke politiek bij het stellen van kaders. Nieuwkomers in het systeem moeten binnen vijf jaar aan de gestelde zakelijke standaard voldoen, maar hoewel zij nu positief gehonoreerd worden, staan ze voor dezelfde risico’s: het zwaartepunt in de beoordeling kan over twee of vier jaar ergens anders liggen.

Daarnaast ontstaat extra druk doordat instellingen bij meerdere subsidiestromen moeten aanvragen om hun financiering rond te krijgen. De instellingen voor hedendaagse beeldende kunst doen aanspraak op zowel gemeentelijke als landelijke (en soms provinciale) regelingen, die elk hun eigen structuur en accenten kennen. Hierdoor moet elke aanvraag steeds worden herschreven voor het betreffende loket. Wanneer een instelling wil aanvragen voor de BIS, wordt de aanvraag nog complexer en veeleisender. Deze druk geldt zowel voor grotere als kleinere presentatie-instellingen.

Deze precariteit wordt verergerd door de onderlinge afhankelijkheid van deze geldstromen. Zo geldt bij het Mondriaan Fonds een verplichte cofinanciering van 30% bij de regeling Kunstpodium Breed, waaronder De Appel valt (deze was tot 2025 50%). De gedeeltelijke toekenning die De Appel heeft gekregen van het stedelijke kunstenplan van het Amsterdamse Fonds voor de Kunst (AFK) van één-vijfde van het aangevraagde bedrag, doordat de instelling op de zaaglijn viel, zet hierdoor ook hun toekenning van het Mondriaan Fonds onder druk. Het dwingt de instelling ijlings op zoek te gaan naar andere financiering om de programmering en het voortbestaan veilig te stellen, aldus directeur Lara Khaldi. Dit legt grote druk op de werktijdverdeling van het team, terwijl De Appel wel rekening moet houden met de prestatieafspraken die met Mondriaan gemaakt zijn op basis van het hele aangevraagde budget.

Al zoekt het fonds mee naar oplossingen voor de lopende periode, het is de vraag welke invloed dit heeft op de haalbaarheid van een volgende aanvraag in dezelfde categorie en wat de consequenties zijn voor de continuïteit van de instelling. Hoewel de landelijke fondsen en grote steden hun aanvraagprocedures tot op zekere hoogte op elkaar afstemmen, bestaat er geen coördinatie of monitoring over de synergetische effecten die kunnen optreden en de reparatie van negatieve effecten is vaak afhankelijk van de gemeentelijke politiek.

De opschaling van de Kunstpodia Breed regeling van het Mondriaan Fonds creëert weliswaar een tussenlaag met een betere vergoeding, maar legt ook meer prestatiedruk op het gebied van bezoekersaantallen, eigen inkomsten en programmeringseisen. Er worden HR-regelingen verwacht en een kostbaar accountancyprotocol. Instellingen die deze schaalvergroting aangaan, moeten vaker opschalen in huisvesting en personeel, met opnieuw slechts een zekerheid van vier jaar dekking.

Na voor 2021 Basis (110.000 per jaar voor twee jaar) en voor 2023 Pro (175.000 per jaar voor drie jaar) te hebben ontvangen, heeft VHDG in Leeuwarden voor 2025-28 binnen de Breed regeling aangevraagd (450.000 per jaar voor vier jaar) omdat zij de enige waren in het Noorden die de stap konden maken en ze hiermee de competitie met collega instellingen voor de Basisregeling konden vermijden.

De toekenning betekent dat een verdubbeling van het team nodig is en een nieuwe locatie gevonden moet worden. Op het moment dat we Koen Bartijn spreken staan er 4 of 5 vacatures open en is VHDG in onderhandeling met een private marktpartij, omdat de gemeente geen geschikt pand kon aanbieden, met verhoogde precariteit voor de langere toekomst tot gevolg. Het is dus onzeker of de financiële verplichtingen en relaties met werknemers die zijn aangegaan kunnen worden voortgezet na afloop van de komende vier jaar.

Klein blijven is daarnaast ook geen optie meer binnen dit subsidiesysteem. De Kunstpodium Start-regeling is slechts drie keer aan te vragen, waarna instellingen geacht worden door te stromen om voor subsidie in aanmerking te komen. Voor initiatieven Marwan en Manifold, die bewust klein willen blijven – uit artistieke overwegingen, betekent dit dat ze geen aanvragen meer kunnen indienen en uit het beeld van instellingen voor hedendaagse beeldende kunst verdwijnen. Zo dreigt dus ook elke paar jaar nieuw verworven cultureel kapitaal verloren te gaan en wordt het artistieke belang van hun inbreng genegeerd.

Eelco van de Lingen bestrijdt deze visie van het veld. Vanuit het veld zelf werd opgeroepen tot budgetten waarmee iedereen – ook bij kleine organisaties – naar behoren betaald kon worden. Kunstpodium Basis voorziet daarin. Tegelijkertijd was er de zorg dat nieuwe grassroots organisaties geen toegang meer zouden krijgen tot het systeem en dat daardoor vernieuwing zou stagneren. Kunstpodium Start is er om nieuwe spelers – vandaar de naam – een kans te bieden en een stem te geven. De vereisten met betrekking tot Fair Practice zijn lager voor deze categorie. Dat mag natuurlijk niet leiden tot een lagere norm voor fair practice en daarom is deze optie beperkt tot vijf jaar.

De invoering van de Fair Practice Code

Een belangrijk element dat bijdraagt aan de samenkomende effecten van de rationalisering van de sector en tegelijkertijd een voorbeeld van hoe het veld het beleid kan beïnvloeden, is de Fair Practice Code. Alle instellingen die voor landelijke of gemeentelijke subsidie in aanmerking willen komen moeten drie codes toepassen. Het meest zichtbare onderdeel van de Fair Practice Code is Fair Pay dat in de kunstenaarshonoraria richtlijn en het functie- en loongebouw voor instellingen voor hedendaagse beeldende kunst verankerd is.[3] Deze verbetering en reparatie aan de organisatie kant was en is hoognodig, onder andere omdat vele initiatieven en instellingen roofbouw op zichzelf hebben gepleegd om na de bezuinigingen in 2011/12 de programmering en het veld in stand te houden.

Hoewel Fair Pay ervoor gezorgd heeft dat een deel van de culturele werkers beter betaald wordt, laat het als instrument voor de positieverbetering van de kunstenaar te wensen over omdat de rol van de subsidieverstrekker in het creëren van randvoorwaarden niet duidelijk vernoemd wordt, en die verantwoordelijkheid moeizaam of niet opgenomen wordt.

De instelling van Fair Pay vereist grotere budgetten bij gelijkblijvend volume van culturele output. Het gevecht ervoor, vanuit het veld, was eigenlijk bedoeld als hefboom om die verruiming te organiseren.

De praktijk laat echter een ander beeld zien. Na jaren incidentele compensatie van Fair Pay via het Mondriaan Fonds en OCW, zijn eindelijk extra middelen beschikbaar gesteld aan het Mondriaan Fonds binnen de instellingssubsidie. Gemeenten worden echter wel gestimuleerd om Fair Pay mogelijk te maken binnen hun budgettering, maar zijn er niet toe verplicht. Daarnaast staat hen forse bezuinigingen te wachten, in 2026 dat hierdoor ook wel het ravijnjaar wordt genoemd, terwijl veranderingen in het landelijke subsidiebeleid leidt tot een hoger aantal stedelijke aanvragen. Verschillende gemeentelijke adviescommissies geven in hun beoordelingsrapport aan dat ze de geambieerde kwantitatieve groei van de instellingen zorgelijk vinden.[4]

De (geforceerde) groeiambitie en daarmee samenhangende rationalisering, waarbij instellingen niet minder maar meer afhankelijk worden van subsidies, leidt in feite tot een vermindering van het aantal mensen dat betaald kan deelnemen, en het betekent een toenemende ongelijkheid tussen instellingen die zich binnen het systeem weten te handhaven en initiatieven die om verschillende redenen hun budget niet rond krijgen.

Met gevolg dat de zaaglijn, een begrip dat eerder is ingezet als instrument door het AFK, om duidelijk te maken aan de gemeente Amsterdam dat er meer middelen nodig waren om alle positief beoordeelde instellingen te ondersteunen, wordt gedepolitiseerd en richt zich nu als een boomerang tegen de kunsten.[5] Het is een schouderklop die vooral competitie stimuleert: de volgende keer nog beter voldoen aan de gestelde kaders. De bestuurlijke politiek is uitermate goed in staat de instrumenten voor de eigen politiek om te vormen.

Economische normering en uitstoting

Met het verregaande reguleren van de zakelijke kant van instellingen worden alternatieve organisatievormen en geldstromen buitengesloten, iets waar zowel Jeanne van Heeswijk, beeldend kunstenaar en betrokken bij BAK als onderzoeker Nathalie Hartjes, momenteel interim-directeur Nieuw Dakota, tegenaan lopen.

Deze zijn binnen de normering onherkenbaar en zijn niet in te passen in de budgetteringsmodellen die een gezonde financieringsmix en bepaalde relaties tussen neven- en hoofdactiviteiten eisen, soms competitie met ‘markt’ partijen uitsluiten en uitgaan van gewenste verhoudingen tussen overhead en programmakosten.

Alternatieve vormen van inkomstenvoorziening en samenwerking worden vaak niet (h)erkend als gezonde bedrijfsvoering en als ‘kunst’ gecategoriseerd en als a-politiek weggezet. Dit zorgt ervoor dat deze vormen van organisatie van productie en distributie niet serieus worden genomen, er zelfs een onterecht klassenverschil ontstaat tussen zij die worden gezien als fair en professioneel vs zij die doorgaan als unfair en onprofessioneel.

Achtergrond ideologische infrastructuur

In onze gesprekken kwam herhaaldelijk naar voren dat, in een context waar kunstproductie zo afhankelijk is van subsidies (en dus van politiek), een gearticuleerde visie en een diepgravende en voortdurende uitwisseling over de rol van kunst (productie) ontbreekt. Er is geen politiek idee over wat culturele productie in Nederland inhoudt of wat de plek van cultuur in het huidige politieke klimaat is.

Directeuren van o.a. de Appel, BAK, Casco en Rib benadrukken hoe belangrijk het is dat deze ideologische discussie plaats gaat vinden omdat daarmee ook expliciet wordt gemaakt wat er op het spel staat.

Want ondanks de ideologische nadruk op zelfredzaam ondernemerschap is dit segment van het kunstenveld structureel afhankelijk van de politiek. Binnen het idee van zorgdragen voor het culturele veld bestaat er dan ook een structurele afhankelijkheidsrelatie. De methodiek van beoordelen en infrastructurele inrichting hier besproken, toont deze voorspraak van de politiek aan.

Dit plaatst de Thorbeckiaanse afstand die de staat sinds eind negentiende eeuw in acht neemt ten aanzien van de kunst voor een dilemma en brengt deze politiek op spanning: de vormgeving van de infrastructuur is immers direct een kwestie van politieke en ideologische vormgeving. Hoe die infrastructuur wordt vormgegeven, is essentieel een politieke kwestie, zoals ook Anne Breure van Kunsten ‘92 zegt.

De zorg voor de infrastructuur balanceert tussen het liberale marktidee en de zorgplicht van de staat, waarbij het liberale idee steeds meer terrein wint. Dit is zichtbaar in de veranderende beleidslijnen van de subsidieverstrekkers, die steeds meer over arbeidsloonvergoeding voor kunstenaars spreken en steeds vaker gebaseerd zijn op calculaties van begrotingen op projectbasis (de kunstenaar als zzp’er bij de overheid). Dit ligt in lijn met de afbouw van de eerdere BKR (1956-1987) en WWIK-regelingen (2005-2012), die kunstenaars van een inkomen voorzagen en die vanuit Sociale Zaken werden geregeld.

In feite betekent dit een steeds grotere rol voor de gemeenten en cultuurfondsen als verdelers van de middelen naar instellingen en individuele kunstenaars. Grosso modo betekent een verminderde en getrechterde toegang tot instellingen en middelen ook dat de positie van de kunstenaar (individueel en als groep) verslechtert.

De beweging van aanlijning tot de liberale economische orde is ook terug te zien in de push naar professionalisering en groei. De bureaucratische normering wordt leidend in het vormgeven van het veld, mogelijkheden tot aanpassing en aanvechting uit het veld worden juridisch en formeel afgetimmerd.

De afnemende structurele en duurzame zorg voor de kleinere schaal is zorgwekkend, omdat hiermee het element van de not-for-profit sector in de politieke discussie als kritische pendant van het marktdenken wordt weggeveegd. Deze initiatieven en instellingen zijn vaak opgericht als antwoord op de conventionele economische productie, zijn niet opgericht voor groei en zoeken in de kern naar waarde in een andere en toegankelijke vorm en organisatie van arbeid en leven.

Het laat ook zien dat kunst als dialogische gesprekspartner over de infrastructurele inrichting onvoldoende serieus wordt genomen. Wat zijn de consequenties wanneer het artistieke veld meer gevolgd wordt in de inrichting? Welke rol moet de bestuurlijke politiek daarbij innemen? Wat zijn de verhoudingen tussen bestuur en kunstenveld en publiek(en), en welke taal zou kunnen worden gebruikt om die relaties vorm te geven?

Het is opmerkelijk dat instituten als Casco, BAK en De Appel, die een meer ecosystemische benadering hanteren, speelbal zijn van hetzelfde precariteitsregime, zonder waarborgen voor hun voortbestaan en archieven. Dit laat zien dat er nog steeds geen kader is om de uitkomsten van de hedendaagse kunst op dit niet-museale niveau als structureel te erkennen en te ondersteunen. Het roept ook de vraag op of hier niet een groter potentieel ligt – dat nu verloren gaat – wanneer we spreken over de weerbare kwaliteit van de Nederlandse kunst.

Naast het waarborgen van diversiteit in de kunst moet de subsidieverstrekker ruimte bieden aan de verschillende ideeën over kunstproductie, zonder de rol van opvoeder of vertegenwoordiger op zich te nemen. Juist in deze tijd van politieke popularisering en verrechtsing, die de kunstsector waarschijnlijk nog veel ongunstiger zal beïnvloeden, is een open dialoog essentieel. De roep om meer middelen moet politiek worden begrepen als een oproep tot een fundamentele verandering in visie. Hier worden de andere principes van de Fair Practice Code cruciaal: het Fair Share en Fair Chain-principe, waarin ketenverantwoordelijkheid centraal staat. Dit betekent dat niet alleen de culturele sector zelf, maar ook het bestuur en uiteindelijk de landelijke politiek – als voorwaardebepalende coauteurs – verantwoordelijkheid dragen voor een eerlijke, duurzame infrastructuur. Dit is het snijpunt waar politieke economie en artistieke invulling van economische transacties samenkomen.

Op weg naar een nieuw cultuurstelsel in 2029 is het dan ook cruciaal dat het gesprek over de infrastructurele inrichting van het kunstenveld wordt verheven tot een bredere publieke discussie, waarin culturele werkers serieus worden genomen en actief kunnen bijdragen. Daarvoor is het nodig dat culturele werkers kennis, vaardigheden en visies blijven ontwikkelen om het gesprek gezamenlijk en geïnformeerd aan te kunnen gaan, en is zeker zo belangrijk dat huidige modellen van inspraak kritisch onder de loep worden genomen.