metropolis m

Er staat geschreven dat de witte olifant in een aantal Aziatische landen vereerd werd, vergelijkbaar met de koe in India. De ontdekking van een olifant met deze aangeboren genetische afwijking was aanleiding voor nationale vreugde. Voor de koningen van Birma en Siam stond het bezit van deze zeldzame heilige dieren gelijk aan succes, welvaart en een lang leven, voor henzelf en hun rijk. De dood van hun kostbare bezit was daarentegen een voorbode voor rampspoed.

Koning Mongkut van Siam werd door zijn Victoriaanse zakenrelaties beschouwd als ‘great moderniser’. Hij moderniseerde het land, opende het voor buitenlanders en verbrak de banden met de oude Engelse kolonisator. Daarbij wist de koning de balans te vinden tussen moderniteit en traditie, die noodzakelijk was om de natie bij elkaar te houden. Om zeker te zijn van zijn zaak schreef Koning Mongkut een handleiding waarin hij de kenmerken van de perfecte witte olifant benoemde: gele ogen, witte nagels, rozige huid, witte of roze genitaliën, een vlak gehemelte, twee of drie haren die uit één haarzakje groeien, witte haren die in het licht transparant worden en het mooiste gesnurk. Mooie vrouwen, schreef hij, waren niet op deze manier te categoriseren, omdat mannen verschillende smaken hebben. De schoonheid van een witte olifant was eenduidig, volgens Mongkut.

De Engelse term ‘white elephants’ staat voor goed bedoelde, maar ongewenste cadeaus. Een white elephant is een voorwerp dat niet gewild is, een lastig eigendom waar men niet van afkomt. De term voert terug op de moderne koning van Siam, zijn omgang met zijn relaties en de status met van zijn huisdieren. Brekend met de traditie maakte hij van de olifanten een soort paarden van Troje. Als de koning onenigheden had met iemand uit het hof, dan schonk hij hem een witte olifant. Dit heilige geschenk mocht geen werk verrichten, en at bovendien dagelijks meer dan 150 kilo voer. Om die reden hoefde de koning maar te wachten tot het heilige geschenk van de ontvanger een arme man had gemaakt.

Tijdens de tentoonstelling Slow – Strategien der Langsamkeit in Shedhalle in Zürich (6 september – 20 oktober) was er een eenvoudige installatie te zien van de Zweedse kunstenaar Karl Holmqvist. Men kon plaatsnemen op een bankstel en kijken naar een homevideo van drie olifanten in een gesloten verblijf. Holmqvists video heeft geen spanningsboog. Het is wat het is: ongemonteerde opnames van drie baby-olifanten in een grote lege witte ruimte met enkel wat boomstammen. De lege akoestiek van de pompeuze moderne architectuur van het verblijf van de dieren benadrukt en versterk zowel de stilte als de bewegingslooheid van de drie: de situatie is in elk opzicht dodelijk saai. De driejarige olifanten spelen niet. Het lijkt alsof ze op iets wachten, maar de lengte van de video maakt duidelijk dat er nooit iets zal gebeuren. De drie jonge olifanten lijken verzonken in gedachten, als drie verzadigde oude mannen met dekens over hun knieën die hun laatste dagen aan het tellen zijn. Mannen die alles gezien hebben, niets meer verwachten, nergens meer van opkijken. Gezien het feit dat een olifant pas sterft wanneer hij zijn laatste tand verliest en niet meer kan eten, en dat de levensloop van een olifant gelijk is aan die van een mens, is het bijna onvoorstelbaar dat deze driejarige kinderen niet rondrennen en elkaars boomstammen afpakken. Hoe langer je er naar de beelden kijkt, hoe meer je gedachten met je op de loop gaan.1

Toen aan het begin van de industrialisatie Siamese afgezanten naar Engeland afreisden voor een audiëntie bij koningin Victoria, waren ze onder de indruk van haar verschijning: ‘het is onmogelijk dat je niet getroffen wordt door de grootsheid van de koningin van Engeland, of niet in staat bent te zien dat ze stamt uit een geslacht van goddelijke en krijgshaftige koningen en heersers van de aarde, in die zin dat haar ogen, haar aanzien, en bovenal haar voorkomen zijn als van een prachtige en majestueuze white elephant.’ Een koningin mooi te noemen en majestueus is zeker passend, maar de vergelijking met een olifant kan op meerdere manieren gelezen worden, zeker als de olifant in kwestie gele ogen heeft.

Uit een nadere toelichting blijkt dat Holmqvists drie olifanten niet zomaar olifanten zijn, maar een afspraak tussen twee mensen, een erecode van moderne relatie op hoog niveau. De drie olifanten zijn een relatiegeschenk van de president van Thailand aan koningin Margaretha van Denemaken. Omdat Margaretha deze relatie om de een of andere reden waardeert, heeft ze de Engelse architect Richard Rogers ingeschakeld om een goed huis voor de olifanten te bedenken. Ze mogen tenslotte niet gezien worden als ‘white elephants’. Het geheel biedt alle ingrediënten voor de harmonisering van Oost en West: het geschenk, de dankbare ontvangst. Maar helaas, het wordt verraden door de inhoud. De lamlendige handelingen en vooral de ogen van de olifanten spreken boekdelen.

Ad 1. Is massa van invloed op de snelheid van het denkproces? Denken olifanten langzamer, is de perceptie van de tijd van een olifant bezadigder dan de kostbare, voorbijvliegende minuten van de mens? Hebben de minuten van een olifant geen waarde? Zijn de olifanten een metafoor voor de kunstenaar, het kunstwerk, of de toeschouwer in een white cube? Zijn de fragmentarische toespelingen op hun geschiedenis de context waarin deze dieren mogen bestaan? Laat Holmqvist zien dat we andere talen spreken, dat we de uitdrukking in hun ogen niet in moderne termen kunnen vatten? Wil hij ons de vertraging van dergelijke moderne opvattingen tonen of wil hij ons alleen maar zielige olifanten laten zien? Is het onmogelijk voor de toeschouwer een andere voorstelling te maken dan een van menselijk medeleven? Kunnen we met menselijke logica vertrouwen op wat we begrijpen uit de houding en blik van de olifanten? Dolfijnen glimlachen als ze trucjes uitoefenen, toch? Instinctief gedrag is logischer dan de logica zelf. De wereld van de mens is te gecodeerd om dit te begrijpen. We zien de wereld niet meer, we lezen hem. Als ik de drie paar ogen uit de video lees ben ik van een ding overtuigd: dit zijn droevige olifanten.