metropolis m

Het schilderij Blah, Blah, Blah (2011) vormt het beginpunt van de eerste Britse overzichtstentoonstelling van de Amerikaanse conceptuele kunstenaar Mel Bochner (1940). De woorden staan in vlekkerige letters keurig uitgelijnd en in rijen onder elkaar, opdoemend vanuit een diepzwarte achtergrond. Luid en duidelijk, in evenzoveel kleurschakeringen als letters, verkondigen ze de ultieme zinloosheid van het discours.

Toch is deze kunstenaar, die bekend staat om zijn neiging naar het academische en filosofische, niet vies van theorie. Zoals het een conceptuele kunstenaar van het eerste uur (hij behoorde tot de eersten die de beweging midden jaren zestig gestalte gaven) betaamt, zijn bij Bochner de ideeën leidend. Met titels als Theory of Painting (1970), Misunderstandings (A Theory of Photography) (1967-70) en Meditation on the Theorem of Pythagoras (1972/2010) doen de in Whitechapel Gallery getoonde werken aan als theoretische stellingen of zelfs onomstotelijke waarheden.

Er zit een didactisch tintje aan Bochners kunst, zowel qua onderwerp als in de manier waarop het communiceert, de fysieke vorm. Dwalend door de tentoonstelling vol felgekleurde letters, geometrische figuren, rasters, lijnen, pijlen en metingen, overheerst het gevoel op school te zijn.

Zo zijn in Meditation on the Theorem of Pythagoras wiskundige berekeningen te zien, die subtiel met houtskool op papier zijn aangebracht en over de vloer verspreid liggen. Het werk Misunderstandings (A Theory of Photography) bestaat uit indexkaartjes waarop citaten (sommige nep) van bekende schrijvers en denkers zijn gekrabbeld. Bovenin het trappenhuis tref je een ‘schoolbord’ aan. De muren ernaar toe zijn voor de gelegenheid bedekt met tekeningen op zwart vinyl in eenheden van 48 inches (getiteld 48” Descending a Staircase (2012), met een knipoog naar Duchamp). Helemaal bovenin zie je het statement (en tevens titel van het werk) No Thought Exists Without A Sustaining Support (1970), dat met krijt op een zwarte muurschildering is geschreven. Alleen de onderste rand van de schildering heeft uitlopers van verf (in tegenstelling tot de andere drie randen, die strak zijn), alsof de basis van het werk wankelt.

De redding van deze tentoonstelling zijn Bochners kleurgebruik en de humor die hij hier en daar inzet. Ze maken toch nog een visueel feest van wat anders een enigszins vermoeiende ervaring zou zijn. De titel van de tentoonstelling is ontleend aan een schilderij, de vierde in de serie If The Colour Changes uit 1998. Aaneengesloten vormen de letters, geschilderd in kapitalen in voornamelijk primaire en secundaire kleuren tegen een witte achtergrond, een fragment uit Wittgensteins Bemerkungen über die Farben (1977), dat hij schreef in reactie op Goethes kleurentheorie. Doordat de Engelse vertaling over het Duitse origineel geplaatst is, is het lezen van beide versies bijna ondoenlijk. In een lezing zei de kunstenaar daarover: ‘De kleur ontdoet de tekst van zijn plicht om betekenis te geven, wat de ineenstorting betekent van de mentale ruimte tussen lezen en zien.’

Er gebeurt iets vergelijkbaars in de Thesaurus-serie, de meest recente schilderijen van Bochner. Bij deze lijsten van verwante woorden en uitdrukkingen, samengebracht met behulp van Roget’s Thesaurus en online zoekmachines, maakte de kunstenaar gebruik van een grote hoeveelheid kleuren, die met elkaar en de ondergrond contrasteren. Zo maken de van oorsprong Latijnse woorden ‘obscene, pornographic, prurient’ [obsceen, pornografisch, wellustig] plaats voor meer alledaagse zinsneden als ‘hard core, adults only, hot ’n horny’, die aan het einde van de lijst verschijnen en geschilderd zijn in zachte pastelkleuren. Die kleuren spreken niet alleen de woorden tegen, ook bepalen ze hoe we lezen. Sommige woorden of letters springen eruit, andere versmelten met de achtergrond. Kleur haalt, kortom, onze leesgewoonten flink overhoop, verstoort de vertrouwde lineaire flow van de tekst en nodigt uit tot een speelse benadering van het lezen. Het ontdoet de woorden van hun betekenis, tot op het punt dat zij slechts gebabbel worden: ‘Blah, blah, blah.’