Mohammed Sami – Ogenschijnlijk lege kamers
Tim Roerig, curator bij Z33 in Hasselt, laat ons kennismaken met Mohammed Sami, die hij opzocht in diens Londense studio. Een verfrommeld tapijt, drogende was, een zonnestraal die op de muur valt: in de schilderijen van Sami lijkt haast niets te gebeuren. Maar wie er de tijd voor neemt, kan er hele verhaallijnen, herinneringen en politieke boodschappen in ontwaren.
Begin dit jaar toonde Camden Art Centre een solotentoonstelling van schilder Mohammed Sami, het was een van de meest indrukwekkende presentaties die ik in 2023 heb gezien. In de eerste zaal werd ik meteen geraakt door Meditation Room (2022), een groot doek met daarop in aardse tinten een duister interieur geschilderd. Een dunne lichtstraal valt naar binnen door een deur die op een kier staat, op de vloer ligt een verfrommeld tapijt. In de hoek van de kamer hangt een portret van een gewapende officier, zijn gezicht verborgen in het donker. Verder is er niks te zien, behalve het spel van licht en schaduw op de muur. Sami schildert niet meer dan nodig is, valt me op als ik door de tentoonstelling loop. De verf in zijn schilderijen is dun en grof aangebracht. Overbodige details zijn nergens te bespeuren.
Iets dat ik wél bespeur, maar niet zie, is een menselijke aanwezigheid. Op geen enkel doek wordt een persoon afgebeeld, afgezien van het portret van de militair. Wat je ziet zijn sporen van mensen, zoals het tapijt dat rommelig is achtergelaten of kleding die te drogen is gehangen. De sfeer van de schilderijen is onheilspellend. Het lijkt alsof er zojuist iets heeft plaatsgevonden of op het punt staat om te gebeuren. Maar wat dat precies is, daar heb je als kijker het gissen naar.
Wat verderop in de tentoonstelling hangt The Weeping Lines (2022), waarop kledingstukken aan een waslijn donkere schaduwen werpen tegen een kale muur. Ze doen denken aan de silhouetten van onbekende personen. Van wie zijn deze kleren? Hoe lang hangen ze daar al? Komt er nog iemand om de was af te halen? Sami maakt slim gebruik van licht en schaduw, waardoor meerdere lezingen van zijn werk mogelijk zijn. Door te hinten op een onzichtbare aanwezigheid, maakt hij ruimte voor de verbeelding van de kijker.
Biografische details
Als een kunstwerk geen heldere antwoorden biedt, wordt vaak een verklaring gezocht in biografische details van de maker. Hoeveel moet je weten over het leven van een kunstenaar om zijn werk te kunnen begrijpen? Misschien volstaat het om te zeggen dat Sami al schilderde voordat hij in 2007 genoodzaakt was om zijn geboorteland Irak te ontvluchten, tegenwoordig woont hij in Londen.
Als ik hem ontmoet in zijn studio vertelt Sami dat het in zijn werk draait om wat er niet te zien is. Hij wil iets oproepen dat er niet meer is of er misschien zelfs nooit geweest is. In tegenstelling tot veel andere schilders gebruikt hij geen fotografische voorbeelden, zijn composities komen voort uit zijn herinnering en verbeelding. Sami begint zijn schilderijen vaak vanuit een alledaagse situatie of een voorwerp dat een verdrongen herinnering bij hem naar boven brengt. Het verleden duikt dan plots op in het heden, maar jaren later valt niet altijd meer te zeggen wat zich werkelijk heeft afgespeeld en wat het brein achteraf heeft verzonnen of ingevuld. Flarden van vroeger en nu vermengen zich in het hoofd van de kunstenaar. Met zijn schilderijen verbeeldt Sami dat gat tussen gebeurtenis en herinnering.
Sami vindt een middenweg tussen rechtstreekse representatie en abstractie, en refereert daarmee op subtiele wijze aan traumatische herinneringen en de verwerking daarvan. Door te vertrekken vanuit alledaagse motieven die niet aan één tijd en plaats gebonden zijn, overstijgt hij tegelijkertijd zijn eigen verhaal. De voorwerpen en plekken die hij schildert kunnen bij iedereen een andere herinnering oproepen. Zo verbindt hij zijn ervaringen met die van de kijker, zonder dat hij zichzelf volledig bloot geeft.
Sami toont je het één zodat het ander verborgen blijft
Ogenschijnlijke eenvoud
In een interview met curator Sohrab Mohebbi vertelt Sami over de invloed van Arabische literatuur op zijn werk. Arabische schrijvers gebruiken vaak toespelingen en metaforen om te verwijzen naar de conflicten in hun regio. Op die manier hebben ze enige vrijheid om zich uit te spreken over politieke kwesties. Van gevluchte beeldend kunstenaars wordt daarentegen vaak verwacht dat de betekenis van hun werk ondubbelzinnig is. Dat geldt niet alleen in landen waar een autoritair regime aan de macht is: ook in Europa en de Verenigde Staten heerst de verwachting dat kunstenaars met een vluchtelingverleden via hun werk verslag uitbrengen van hun – veronderstelde – traumatische ervaringen. Sami weigert om die journalistieke rol te vervullen.
In het gesprek met Mohebbi verwijst hij naar de stijlfiguur tawriya, waarbij de spreker met de verschillende betekenissen van een woord speelt om de luisteraar op het verkeerde been te zetten. Er wordt iets anders bedoeld dan men denkt. Dat idee is ook van toepassing op zijn schilderijen. Sami toont je het één zodat het ander verborgen blijft. Als zijn kunst iets laat zien, dan is het dat de kracht van een schilderij niet schuilt in wat wordt afgebeeld maar in wat wordt opgeroepen: een veelheid van betekenissen, herinneringen en gevoelens. De werken misleiden met hun ogenschijnlijke eenvoud en dagen je uit om verder te kijken dan wat je aanvankelijk ziet. Vanwege de even artistieke als politieke gelaagdheid ervan, herinnert Sami’s werk me eraan dat er in de hedendaagse kunst steeds minder ruimte lijkt voor gelaagdheid en complexiteit. Het is opvallend dat deze juist in de schitterende afwezigheid en simpliciteit van Sami’s schilderijen het meest overtuigend naar voren komen.
Tim Roerig
is curator bij Z33
