metropolis m

‘Laat me je vertellen over Palermo’, zegt vijfvoudig burgemeester van de Siciliaanse hoofdstad Leoluca Orlando. ‘Geen stad in Europa is in zo grote mate veranderd op cultureel vlak dan Palermo in de afgelopen decennia. Andere Europese steden hebben zich wellicht ontwikkeld in tandem met internationale politieke en institutionele veranderingen – door invloed van buitenaf – maar wij, Palermitanen, zagen verandering zonder onze grondwet aan te passen, dat wil zeggen wij veranderden mentaal, op cultureel vlak.’

Orlando, sinds 1985 op en af burgervader van Palermo, is een bijzondere man en wordt door velen gezien als een visionair politicus en gastheer van de stad. Hij is bovendien hoogstpersoonlijk verantwoordelijk voor een groot deel van die verandering sinds hij in 1985 voor het eerst tot burgemeester werd benoemd en later meerdere keren met grote meerderheid van stemmen werd herkozen. Hij was een van de vaders van de strijd tegen de maffia en hoorde bij de initiators van Primavera di Palermo, een brede civiele burgerbeweging die zich met succes keerde tegen ‘il sacco di Palermo’, de periode vanaf de jaren vijftig waarin het onderscheid tussen overheid, kerk, aristocratie en maffia nauwelijks meer te maken was en er op grote schaal illegaal vernield en gebouwd werd. Gedurende de laatste twee mandaten staat Orlando op de bres voor de mensenrechten en promoot hij de afschaffing van de verblijfsvergunning en internationale menselijke mobiliteit als een onvervreemdbaar mensenrecht in het door de stad in vijf talen uitgegeven International Human Mobility Charter of Palermo.* Iedereen is hier welkom. ‘In Palermo zijn nul vluchtelingen, enkel Palermitanen’ bevestigd hij.

Het is in dit caleidoscopisch panorama, dat de stad ook fysiek in positieve en negatieve zin tekent, dat Orlando Manifesta-directeur Hedwig Fijen voor de uitdaging stelde om de editie van 2018 in Palermo te ontwikkelen met de vraag:’ kan Manifesta helpen om de instrumenten aan te dragen waarmee de burgers van Palermo hun stad kunnen opeisen en zo voor blijvende verandering kunnen zorgen, ook met het oog op de buitenwereld?’ Manifesta had er wel oren naar. De nomadische biënnale zoekt altijd naar een vorm van sociale en politieke betrokkenheid, maar dit keer was de vraag zo expliciet en de urbane context zo prangend dat het Rotterdamse architectenbureau OMA werd ingeschakeld om een voorbereidend stedelijk onderzoek uit te voeren. Op hetzelfde moment werd ook een deel van het educatieteam van Manifesta naar het zuiden afgevaardigd, om plaatselijke initiatieven in kaart te brengen, contact te maken met scholen en andere educatieve instellingen en de lokale kunstenaars alvast te activeren in een reeks projecten in de buitenwijken van de stad.

Palermo Atlas

‘Palermo werd onder de loep genomen als een knooppunt in een wijdere geografie (expanded geography)’, vertelt Ippolito Pestellini Laparelli, partner van OMA en leider van het vooronderzoek. Filmmakers, schrijvers, leiders van etnische minderheden, botanisten, activisten en architecten zijn geïnterviewd. Er werden ‘viccoli’ gelopen met stadsbewoners, maar ook veranderingen bestudeerd van plantensoorten als gevolg van klimaatverandering, alsmede de transformatie van het stedelijk functioneren door de toestroom van nieuwe burgers (migranten), en van de (niet)bestaande infrastructuur van de stad door de impact van digitale infrastructuur Het resultaat is een reeks bijzondere atlaskaarten, diagrammen, gecombineerd met korte statementachtige tekstfragmenten en conversaties, die zijn gebundeld onder de titel Palermo Atlas en gepubliceerd in juni, ter gelegenheid van de opening van Manifesta12.

Het onderzoek vormde tevens de blauwdruk voor de inhoudelijke invulling en praktische methodiek van de biënnale. ‘Door het documenteren van allerlei gegevens direct uit de stad, werd een multidimensionale studie opgebouwd, niet architecturaal noch urbanistisch – en zeker geen masterplan! – maar een transversale studie door geschiedenis, architectuur, cultuur, geschiedenis, antropologie, sociologie, en economie in sommige gevallen.’ Al met al een veelzijdig en prikkelend document voor eenieder die zich nu en in de toekomst bezighoudt met de maatschappelijke en culturele textuur van de stad.

Twee grote lijnen uit de Palermo Atlas komen terug in het thema dat het multidisciplinaire team van vier ‘creative mediators’ (geen curatoren genoemd!) formuleerde in The Planetary Garden. Cultivating Coexistence. Enerzijds zien we de historische en geografische rol van Palermo op de kruising van drie continenten in het midden van de Middellandse zee door ‘globale strom(ing)en’ in kaart te brengen en, anderzijds, de fysieke, politieke en emotionele band tussen de stad, haar verscheidenheid aan inwoners en haar controversiële naoorlogse geschiedenis via media, architectuur en individuele herinneringen. Bregtje van der Haak (journalist en filmmaker), Andrés Jaque (onderzoeker en architect), Ippolito Pestellini Laparelli (architect OMA) en Mirjam Varadinis (hedendaagse kunst conservator) nemen de metafoor van tuinier en botanist Gilles Clément uit 1996 van ‘onze planeet als tuin’, the planetary garden, die beheerd zou worden door de mensheid wel met een korrel zout: in het laat-Antropoceen is de mens ook maar een spil in de globale strom(ing)en.

De meeste bijdragen aan het kernprogramma van M12 zijn hierop terug te voeren; de projecten – onderzoek, expedities, tekst, wetenschap, beweging, feit en fictie, leven en dood – zijn evenwel serieus, beklemmend zelfs en soms ook hoopgevend. Geclassificeerd in drie secties worden ze ondergebracht op twintig niet-institutionele locaties, veelal verlaten, of al jarenlang afgesloten, ‘palazzi’ met specifieke historische, sociale, religieuze of politieke betekenis, op een paar na allemaal in het historisch centrum, en met tot de verbeeldingsprekende namen zoals Forcella di Seta, Palazzo Ajutamichristo, Santa Maria dello Spasimo, Teatro Garibaldi. Een luisterrijke en grillige stadswandeling is het zeker, met bijzonder boeiende kijkjes achter de schermen van vele façades waar we uiteindelijk toch, gewoon, ‘tentoonstellingen’ zien, het esthetisch resultaat van vaak grondig, meestal boeiend ‘embedded’ onderzoek dat in verschillende tijdsspannen, en vaak ook buiten de kunstwereld, werd voorbereid.

Het draait deze Manifesta grotendeels om site-specifieke (onderzoeks)projecten die al langere tijd ter plaatse voorbereid werden door kunstenaars als Laura Poitras, Tania Bruguera, en Nora Turato. De stad zelf, haar positie en culturele context zijn letterlijk en figuurlijk het onderwerp van de biënnale en aan experts van verschillend pluimage werd gevraagd met werk bij te dragen.

Botanische tuin

Een van de meest spectaculaire locaties is de Palermitaanse Botanische Tuin. Opgericht in 1789 om verschillende soorten vegetatie te verzorgen, bestuderen, testen en integreren. In de sectie Garden of Flows, waarin zowel toxiciteit als het plantenleven wordt belicht, gaat het om de manier waarop de mens zich verhoudt tot de natuur. Foreign Farmers (2018) van kunstenaar en antropoloog Leone Contini is een veelomvattend voorbeeld van hoe een plek, een stad, verandert door de influx van nieuwe culturen, en nieuwe zaden en daarmee nieuwe species. En, hoe dat niet alleen door migratie wordt gekatalyseerd maar ook door klimaatverandering. Door jarenlang veldwerk in Italië, en persoonlijke contact met verschillende etnische gemeenschappen bouwde hij een ruime collectie van zaden, kennis en verhalen op die nu gezamenlijk vrucht dragen in een experimenteel voorbeeld van organisch groeiende cohabitatie.

Onder de noemer Out of Control Room wordt ingegaan op de positie van het individu ten opzicht van transterritoriale machtsstructuren, de onzichtbare netwerken die ons leven beïnvloeden zonder dat je precies weet wat er aan de hand is. Wat voor agency hebben we nog als individu? Het diepgaande onderzoek Liquid Violence (2018) dat het collectief Forensic Oceanography (Londen 2011) deed naar de ruimtelijke en esthetische voorwaarden die de Middellandse Zee tot een gemilitariseerde grenszone maakten, die aan duizenden migranten het leven kostte, brengt drie studies samen in een duizeling- en huiveringwekkende installatie. Op de binnenplaats van het Palazzo Ajutamichristo is een telefooncel is neergezet door The Peng! Collective, van waaruit je anoniem de Amerikaanse geheime dienst om opheldering kunt vragen: Call-a-Spy!

De sectie City on Stage reflecteert op alternatieve vormen van handelen en leven in de stad en omvat heel concrete projecten, zoals de interventie Becoming Garden van Gilles Clément en het collectief Coloco in de wijk ZEN2 (Zona Estenzione Nord), dat bekend staat als het meest dramatische voorbeeld van sociale architectuur in Italië en een gebied is dat volledig aan z’n lot is overgelaten op sociaal, administratief en menselijk niveau. De tuin is een van de meest direct ‘sociale’ werken van de biënnale, bedoeld om met het reactiveren van een verlaten stuk land de bewoners aan te moedigen de zorg voor de omgeving in eigen hand te nemen. ‘Door naast de lokale gemeenschap iemand van groot aanzien te plaatsen zoals Gilles Clement, kun je ook met een klein budget veel bereiken. Het is voor ons interessant om te zien hoe ver je met een biënnale kunt gaan, wat een biënnale uiteindelijk kan doen’, stelt Pestellini. De lokale onafhankelijke welzijnsorganisatie is alvast enthousiast. Er hebben zich de eerste tuiniers gemeld om de tuinen te onderhouden als Manifesta 12 weer vertrokken is.

City on Stage gaat ook in op een meer efemere component van het stadsleven, het multiculturalisme en storytelling, ‘cantastorie’, de Palermitaanse traditie waarbij zeer politiek geladen verhalen, over maffia en corrupte politici, door straatdichters werden gezongen op straat. Zo is er een heel aantal nieuwe ‘narratieve’ producties gerealiseerd, met de onderkenning van de Santa Rosalia-processie als uitdrukking van hedendaags syncretisme, dialoog en ‘viering’. De Italiaanse auteur Giorgio Vasta werkte samen met vier anderen aan een project getiteld Cityscripts: vijf verhalen over vijf punten in Palermo, dat wordt gepresenteerd als fictieve vertellingen. Het zijn fragmenten uit die caleidoscopische geschiedenis en context van Palermo die hier ontsluierd en ingebeeld worden. Stukje bij beetje wordt door de gepresenteerde projecten telkens een ander mogelijk beeld van de stad op de kruising van lokaal en globaal onthuld.

De vraag blijft natuurlijk op welke manier Manifesta12 de instrumenten biedt voor blijvende verandering in Palermo. De ‘tentoonstellingen’ zelf bleven op afstand van de Palermitaanse burger – die is niet met kunst bezig en ook niet met wat kunst kan bieden, ondanks korting op het toegangsticket. Manifesta12 reikt dan ook niet direct ‘tools’ aan de burgers van Palermo. Daarom werd naast het ‘visuele’ en ‘spectaculaire’ deel van de biënnale een parallelle stroom in gang gezet. Waiting for Manifesta12,het publieksprogramma dat al een jaar voor de officiële opening van start ging in het hart van ‘La Kalsa’, de oorspronkelijk Arabische wijk aan het Foro Italico moest de buurtbewoners alvast warm maken. Het public program mikte ook op de verder weg wonende Palermitaan met 71 collaterals, 15 lange termijn netwerkprojecten, universitaire samenwerkingen en de education hub (een halfopen speciaal ingerichte bus waarmee Manifesta de buitenwijken ingaat) – allemaal met veel langere looptijden dan de effectieve openingsdata van de biënnale. Allemaal initiatieven die de potentie hebben voor verandering en ontwikkeling, maar waarvan met geen mogelijkheid gezegd kan worden of het zal werken of niet – zeker niet in Italië! Of de Palermitaan verder kan met van buitenaf opgelegde modellen waag ik te betwijfelen, maar hij kan er wellicht z’n eigen draai aan geven. En uiteindelijk zal toch het overal rondslingerende afval uit de straten opgeruimd moeten worden en de fascinerende Palazzi die op instorten staan, opgeknapt worden.

De burgemeester toont zich intussen optimistisch, hij verwacht positieve promotie en investeringen in Palermo, maar ook een nieuwe vorm van ‘agency’ voor zijn burgers ‘Er is een spreekwoord dat in plat Palermitaans zegt: “Als je vierkant wordt geboren, kun je niet rond sterven.” Dat is niet waar. Verandering is mogelijk. Na Palermo zal Manifesta veranderen.’ De burgermeester verheugt zich op de komst van tramlijnen en voorzieningen voor internet.

Het is al met al een boeiende, ampele en niet zo kunstachtige editie van Manifesta, waarin een veelheid aan actuele vraagstukken aanbod komt, en waarin naar mijn idee ook zeker ruimte zit voor verdere exploratie en ontplooiing. Tijdens de Borderless conferentie, gehouden tijdens de openingsdagen, zag keynote-speaker Manthia Diawara vooral een rol voor de kunsten en de letteren. ‘De enige manier om verandering te bereiken, is door het imaginaire te veranderen, je het in te beelden. Moedige verbeelding overstijgt inertia.’ Zoals ook Bregtje van der Haak zei in aanloop naar de opening van Manifesta: ‘In de bewustwording die vooraf gaat aan zelf handelen, kunnen beelden en verhalen een belangrijke rol spelen.’ Daar is veel energie in gestoken. De stad staat bol van nieuwe beelden en verhalen. We moeten afwachten hoe inspirerend die gaan zijn.

Andrea Wiarda

www.iosonopersona.it

Zie ook: http://whc.unesco.org/en/list/1487

M12.manifesta.org; cityscripts is beschikbaar als podcast via http://m12.manifesta.org/city-scripts/