Sissel Tolaas – Stinken in een Chaneljurkje
Zij ziet zich meer als onderzoeker dan als kunstenaar, maar weet tentoonstellingen wel handig in te zetten voor haar experimenten. Sissel Tolaas is een veelgevraagd geurexpert en ambassadeur van een zintuig dat de meeste mensen ernstig verwaarlozen.
Voor de meeste westerlingen is geur onbekend terrein. We zijn elk contact met ons belangrijkste zintuig kwijtgeraakt en besprenkelen ons rijkelijk met kunstmatige geurtjes uit flacons en flesjes, een soort geest uit de fles. Die geest kennen we uit de Arabische sprookjes: de djinn. De betekenis daarvan was ‘onzichtbaar wezen’, maar ook ‘geur’. Vandaar de uitdrukking dat als de geest uit de fles is, je hem er niet weer in krijgt. Sissel Tolaas, een in Berlijn woonachtige Noorse onderzoeker, heeft zich ten doel gesteld om juist alle flesjes te openen, om alle geuren te ervaren en om haar collega’s in te wijden in het raadselachtige universum van de geur.
Tolaas heeft een laboratorium met een bibliotheek van duizenden geurmonsters. Met haar grensoverschrijdende werk begeeft ze zich op het vlak van luxe producten en reclame, onderzoek en kunst. Ze is inmiddels een van ’s werelds topwetenschappers op het gebied van geuren en krijgt geregeld opdrachten voor grote merken als Comme des Garçons en DaimlerChrysler, prestigieuze onderzoekscentra als Harvard Medical School en Stanford University, en kunstinstellingen als het MoMA, de Tate Liverpool, het Hamburger Bahnhof en dOCUMENTA (13). Vaak gebruikt ze de ruimte van een tentoonstelling voor enkele unieke experimenten.
Thema's
Ik hoorde een opmerkelijk verhaal over hoe je eens met een zware lichaamsgeur op een party van een ambassade bent verschenen. Het leek een dadaïstische actie, of misschien wel performance…
‘Ik zou het zelf geen performance noemen, maar als jij dat zo ziet, vind ik het prima. Ik doe veel geurexperimenten die nauw verweven zijn met het dagelijks leven, in een stedelijke omgeving of in een speciale setting. Ik zet geuren in allerlei verbanden in, zowel wetenschappelijk als commercieel. Soms doe ik die geuren zelf op, om te kijken hoe mensen reageren als je anders ruikt dan je eruitziet. Dat was ook de opzet van het experiment dat je noemt. Het was onderdeel van een onderzoeksproject waarbij pure lichaamsgeur centraal stond. Wat draagt een geur in zich mee, wat zegt dat over iemand of over hoe iemand wordt gezien? Wat heeft dat voor gevolgen voor hoe er op diegene gereageerd wordt en hoe er met diegene gecommuniceerd wordt?
Ik zie kunst als een podium waarop ik mijn vragen onder de aandacht kan brengen. Kunst is het enige podium waarop je kunt vragen wat je wilt, waar je kunt zijn wat je wilt zolang je maar presteert. In de wetenschap moet je je toeleggen op één specifiek vakgebied en daar moet je dan ook binnen blijven. Je kunt wel voortgang boeken, maar altijd binnen de grenzen van dat vakgebied. In het gunstigste geval kom je uiteindelijk tot een wetenschappelijk artikel dat misschien ergens gepubliceerd wordt. Kunst biedt de gelegenheid tot heel andere vormen van onderzoek, en die vrijheid vind ik heel belangrijk voor mijn werk. Maar ik gebruik de kunsten niet in commerciële zin. Ik werk bijvoorbeeld niet samen met een galerie of zo.’
Zie je het begrip ‘kunst’ niet ook als kritische praktijk? Ik bedoel, vind je niet dat er een onuitgesproken politieke kant zit aan het opdoen van die geur in die specifieke omgeving? Lichaamsgeur heeft tenslotte duidelijke associaties met armoede en ergens niet bij horen. Veroorzaak je daarmee geen verwarring?
‘Natuurlijk veroorzaak je daarmee verwarring. Daar gaat het mij ook precies om. In het blanke Westen bestaat het clichébeeld dat we alles schoon en fris moeten willen hebben. Ik probeer daar vraagtekens bij te zetten door te zeggen: hoe ik eruitzie komt niet per se overeen met hoe ik ruik. Wat gebeurt er nou als ik niet zo ruik als je verwacht? Respecteer je me dan nog wel? Heb je nog wel aandacht voor me? Kan ik nog wel met anderen communiceren?’
En hoe reageerden de mensen in de ambassade?
‘Gek genoeg wekte het bij vrouwen woede en bij mannen nieuwsgierigheid.’
Hoe uitten ze die woede?
‘Ze gaven me overdreven veel aandacht, kwamen te dichtbij, gaven me vreemde blikken en schonden mijn persoonlijke ruimte. Dat was best spannend, want het zegt veel over de maatschappij waarin we leven en over de onontkoombare invloed die uiterlijk daarin speelt. Ik probeer in mijn werk vooral verder te kijken dan dat uiterlijk, naar wat zich onder het oppervlak bevindt. We leven in een wereld waarin we alles ontsmetten, reukloos maken en pasteuriseren, want dat is zogezegd goed voor je eigen veiligheid, maar op die manier kom je met een heleboel informatie niet meer in aanraking. Daarom stel ik de vraag wat er gebeurt als je iemand als ik binnenlaat: ik droeg een prachtig Chaneljurkje, maar ik stonk als een dakloze. De mensen voelen dat er iets verkeerd is, maar waarom is iets verkeerd? Ik daag ze uit om een hele reeks wezenlijke vragen te stellen.’
Heidegger stelde dat de mens door atonale muziek naar geluid heeft leren luisteren, niet naar het geluid van iets, maar naar geluid op zich, dat atonale muziek de dimensie van het pure geluid heeft doen ontstaan die voorheen niet bestond. Ik vroeg me af of er met geur net zoiets aan de hand is als met geluid, of je het over abstracte geur kunt hebben, niet gewoon over de geur van iets maar over pure geur?
‘Ons lichaam beschikt over prachtige software, zoals ik het noem. Als we die software niet goed bijhouden, zal de werking ervan achteruit gaan. Wat de neus betreft, is dat al een serieus probleem. Je leert nooit hoe je die neus voor iets anders kunt gebruiken dan voor in- en uitademen. Niet als kind, niet op school. Het gevolg daarvan is dat je geen idee hebt wat de neus weet en waartoe de neus in staat is. Eigenlijk hebben we het in onze samenlevingen alleen nog maar over geuren in parfumreclames. De marketing is in het gat gesprongen dat de wetenschap heeft achtergelaten.
Buiten het domein van de reguliere geluiden heb je de zogeheten witte ruis. Bij geuren heb je een hoop van die “witte” moleculen die amper definieerbaar zijn en die alleen een geoefende neus kan identificeren. Zolang we geen geoefende neuzen hebben, zullen we ook niet weten hoe we die geuren moeten waarnemen. Er zijn een heleboel onvoorstelbare geuren die verbluffend veel informatie bevatten over hun toestand en samenstelling. Maar je zult je moeten voorbereiden, moeten leren hoe je geuren kunt ervaren. Naar analogie met soundscapes heb ik het over smellscapes. Ik maak smellscapes, zoals laatst in het kunstcentrum Grand Arts in Kansas City, die uit duizenden moleculen kunnen bestaan, maar soms ook uit maar een paar. Wie een geoefende neus heeft, kan individuele moleculen onderscheiden.’
Ken je die grap dat je met een geur maar twee dingen kunt zeggen: ik ben schoon, of ik ben beschikbaar?
‘[Lacht] Wat een vreselijke grap, logisch dat ik die nooit gehoord heb. Zo hou je wel het cliché over geuren in stand dat via de parfumreclames de wereld in wordt gebracht. Weet je, in India definiëren ze het begrip “schoon” heel anders dan in mijn eigen land Noorwegen. In principe zijn we in staat om duizenden verschillende geuren waar te nemen, maar als we er iets over moeten zeggen, komt er niet meer uit dan “het ruikt lekker” of “het ruikt vies”. Voor de rest nemen we onze toevlucht tot metaforen. Ik wil juist verder gaan dan de vraag of iets lekker of vies ruikt en probeer geur op een andere manier te benaderen.’
Begeef je je ook op het linguïstische vlak, om tot een adequater vocabulaire te komen?
‘Ja, ik werk veel met taal. Ik probeer niet alleen geuren na te maken, maar ik kijk ook kritisch naar de taal die in die context wordt gebezigd. Er bestaat een belangrijke wisselwerking tussen geur, toepassingen en communicatie: aan de ene kant heb je de relatie tussen geur op zich en de toepassing ervan en aan de andere kant de relatie tussen geur en hoe erover gecommuniceerd wordt.’
Je doet ook mee aan tentoonstellingen in kunstinstellingen…
‘Klopt, de meeste projecten doe ik in een academische omgeving of in samenwerking met musea, zoals het MoMA in New York, het SFMOMA in San Francisco, of zoals onlangs de Serpentine Gallery in Londen en dOCUMENTA (13). Natuurlijk vind ik het prima als ze mijn werk willen presenteren, maar ik ben op zoveel meer terreinen actief. Kunst is voor mij niet de belangrijkste drijfveer, ik ben op de eerste plaats onderzoeker.’
Vind je dat je werk gevoelig is voor de context waarbinnen het gepresenteerd wordt?
‘Ja, ik pas de inhoud van mijn werk altijd weer aan. Zo stond ik eens in een zeer chique stand op een luxe parfumbeurs in Florence en presenteerde daar angstzweet van mannen, terwijl voor de rest iedereen daar met de duurste parfums stond. Ook heb ik gemerkt dat Deense bezoekers van het Louisiana Museum anders reageerden op het zweetproject dan Chinezen in Peking. Als je me zou vragen wat ik nou eigenlijk ben, zou ik zeggen dat ik een beroepsbuitenbeentje ben, of een beroepsprovocateur. Ik hoor overal en nergens bij, dag en nacht. Ik doe van alles: ik werk in de gezondheidszorg, in het onderwijs, ik doe commerciële projecten. Mensen als ik zijn moeilijk in een hokje te plaatsen, maar dat wil ik ook helemaal niet.’
Zijn je onderzoeken eigenlijk niet veel politieker of polemischer van aard dan waar we het tot nu toe over hebben gehad? Ik bedoel, geur hangt tenslotte altijd samen met onze opvattingen over ras, klasse, enzovoort.
‘Zeker. Als ik het heb over schoon en vuil leg ik meteen de contexten onder de loep waaruit zulke termen voortkomen. Er zit een heel politieke kant aan geur als je het zo bekijkt. Voor mij bestaat er geen lekker of vies, alleen maar interessante geuren die gewoon bestaansrecht hebben en die ook ergens voor dienen. De kolonies van bacteriën die de zogenaamd vieze geuren teweegbrengen, spelen een essentiële rol. Zonder die bacteriën zouden we doodgaan omdat onze afweer dan zou bezwijken. Als je ze altijd maar wegpoetst of wegstopt, zul je er nooit achter komen wat voor rol ze spelen. Hoe vind je je weg in een stad waaruit alle “lelijke” gebouwen weggehaald zijn? We laten ons sturen door de krachten van de marketing, maar iedereen heeft een unieke lichaamsgeur die deel uitmaakt van je identiteit, en die net zo specifiek is als je vingerafdrukken.’
Gaat je belangstelling ook uit naar forensisch onderzoek? Ben je ooit benaderd door een of andere overheidsorganisatie die belangstelling had voor je onderzoek?
‘Tijdens mijn onderzoeksproject aan het MIT – met de daarbij horende tentoonstelling The FEAR of Smell – the Smell of FEAR in het List Visual Arts Center – werd ik benaderd door de FBI. Ik ben ook ooit benaderd door de Duitse politie, die me vroeg of ik er iets voor voelde om “politieneuzen” te trainen. Maar er zijn wel bepaalde grenzen en ik houd ook altijd ethische en morele normen aan voor mezelf. Ik wil niet iemands geur determineren zodat er jacht op hem gemaakt kan worden. Als ik geuren determineer, doe ik dat met heel andere bedoelingen.’
Dat valt voor jou zeker eerder onder educatie dan onder criminologie?
‘Ja, al mijn projecten hebben iets educatiefs. Ik ben net terug uit de Amerikaanse Mid-West, de staten Missouri en Kansas. In Kansas City hebben ze wijken die zo gesegregeerd zijn dat ze volkomen vergeten raken, omdat iedereen zich alleen maar per auto verplaatst. Mijn project SmellScape KCK/KCMO ging over het herontdekken van die wijken en het opmerken van onbekende kwaliteiten. Het project is vorige week gepresenteerd in de vorm van “Smell Stations”, waarvoor de mensen de straat op moesten. Ik heb er ook een week lang workshops gedaan met basisschoolkinderen van zeven tot twaalf jaar.’
Denk je dat je met dit soort projecten de segregatie kunt tegengaan?
‘Ja, het is een nieuw middel dat communicatie en begrip kan verbeteren. Reukervaringen zijn heel belangrijk als je eenmaal verder durft te gaan dan de beperking van “lekker” en “vies”, als je je losmaakt uit het hiërarchisch denken en accepteert dat elke geur gelijkwaardig is. En het was inderdaad ongelooflijk! De mensen beleefden hun wijken zoals ze die nog nooit beleefd hadden, zelfs de ruige buurten, en ze leerden dat al die geuren ergens toe dienen. Ze leren nu dat er een heel nieuwe dimensie is zonder regels waar je je eigen regels moet opstellen. Dat speelse aspect vind ik heel belangrijk. We hebben ook een app ontwikkeld die je op je mobieltje kunt zetten en waarmee je dan meteen als een ware snuffelaar de straat op kunt en de “gouden neus” kunt winnen door een bijdrage te leveren aan de geurexperience. Zowel kinderen als volwassenen waren dolenthousiast! Dat komt allemaal doordat geur zoiets essentieels is.’
Heb je ook het psychoanalytische aspect van geur onderzocht?
‘Ik heb samengewerkt met psychiaters om bepaalde geuren na te maken waarmee je trauma’s kunt behandelen of kunt proberen comapatiënten weer bij bewustzijn te brengen. Je eerste kennismaking met een geur blijft je hele leven in je onderbewuste hangen. Dat moet je weer boven zien te brengen en daarvoor moet je die geur reconstrueren. Ik geloof dan ook dat het ontzettend belangrijk is om je op kinderen te richten. Als ik kan helpen om van die kinderen veelzijdige, tolerantere mensen te maken, is mijn werk geslaagd.’
Vertaald uit het Engels door Wouter Groothuis
Ana Teixeira Pinto
