metropolis m

Sinds de muziekcriticus Kodwo Eshun er in zijn boek More Briljant than the Sun over schreef, is Afrofuturisme zijn undergroundstatus ontgroeid. Tal van zwarte muzikanten identificeren zich met figuren en motieven uit de sciencefiction om hun culturele identiteit in een volkomen andere, niet door de blanke cultuur gedomineerde, context te plaatsen. Rammelzee is een van de bekendere space-adepten, maar Sun Ra een van de eerste en meest inspirerende. Zijn gebruik van sciencefiction dient een ware ruimtemythologie, een Astro-Black Mythology, waarin religie, geschiedenis en gnosticisme samenvloeien in een visionair totaalconcept.

In de eerste scènes van de film Space is the Place is een ruimteschip te zien dat vanaf een idyllische planeet koers zet naar de Aarde. Het commando wordt gevoerd door Sun Ra. Vanachter zijn keyboards loodst hij het door muziek aangedreven schip en zijn bemanning, The Intergalactic Solar Arkestra, naar Egypte om daarna over woestijnen, bergen en steden verder te vliegen naar de Verenigde Staten. Sun Ra komt met een missie: de verlossing van de Afro-Amerikanen. Zijn schip biedt hen de kans de Aarde tijdig te verlaten en op Saturnus een nieuw bestaan op te bouwen zonder de inmenging van blanken. De Aarde is ten dode opgeschreven; de komst van de musicus is een voorbode van de Apocalyps. Wanneer zijn schip landt en The Arkestra, omringd door pulserende laserstralen, voet zet op onze planeet, gaat een profetie in vervulling en is het einde der tijden aangebroken. ‘We work on the other side of time’, licht Sun Ra toe.

Space is the Place stamt uit 1972 en speelt zich grotendeels af in het getto van Oakland, Californië, toentertijd het bolwerk van de Black Panther Party. Een van de achtergronden van de film is het ideologische conflict tussen Sun Ra en de Black Panthers, dat in 1972 tot een uitbarsting kwam en leidde tot het vertrek van The Arkestra uit Oakland. Waar de Panthers een marxistische bevrijdingstheorie in praktijk brachten, pleitte Sun Ra in zijn colleges aan de University of California voor spirituele verlossing die alleen bewerkstelligd kon worden door ascese, discipline, studie en onderwerping aan kosmische hiërarchie. ‘I see myself as P.H.R.E.’, legde hij zijn studenten uit, ‘P.H.R.E. but not F.R.E.E. That’s the name of the sun in ancient Egypt’.

De grote tegenspeler van Sun Ra in de film is echter niet een vertegenwoordiger van de Black Panthers maar iemand die ‘The Overseer’ wordt genoemd; een naam die verwijst naar de titel The Overseer of Light die in gnostische teksten wordt toegekend aan de demiurg, de kwaadaardige schepper van de aarde, Lucifer. Vastbesloten Sun Ra’s missie te saboteren, laat The Overseer geen middel onbenut de zwarte populatie van Oakland mee te sleuren in de naderende vernietiging van zijn planeet. Via omkoping, valse beschuldigingen, collaboratie met NASA, ontvoering en aansporing tot een moordaanslag probeert hij te voorkomen dat Sun Ra met zijn muziek de weg wijst naar een nieuwe toekomst op een andere planeet. Het hoofdmotief van de film is het mythologische duel tussen Sun Ra en The Overseer, tussen een engel van Saturnus en een gevallen engel.

Van verleden naar toekomst

De Astro-Black Mythology, waarover in Space is the Place wordt verteld, is Sun Ra’s visionaire blik op de geschiedenis en toekomst van de Afro-Amerikanen: een kleurrijk en open concept dat aan de basis van praktisch al zijn werk ligt. Astro-Black staat voor een mengeling van zwarte interpretaties van de bijbel, gnostische geschriften, moderne wetenschap, sciencefiction en Egyptologie. Sun Ra’s mythe bezet daarmee een bijzondere plaats in in het Afro-Amerikaanse cultuurhistorische onderzoek dat vanaf de achttiende eeuw in Noord-Amerika wordt ontwikkeld. In het historische gedeelte klinken, aangepast en gemythologiseerd, de theorieën van schrijvers als Theodore P. Ford en George G.M. James door. Het centrale thema van hun werk wordt misschien het best geïllustreerd door de volledige titel van James’ boek Stolen Legacy, the Greeks Were Not the Authors of Greek Philosophy, but the People of North Africa, Commonly Called the Egyptians (1954). Afrika, en niet Europa, is de bakermat van onze beschaving. Alles wat de oude Grieken wisten, is gestolen van de Egyptenaren. Blanke geschiedschrijvers hebben de feiten verdraaid om de suprematie van hun ras met vals bewijsmateriaal te onderbouwen. In de Astro-Black Mythology, met zijn vele verwijzingen naar het Oude Egypte, herschrijft Sun Ra onze geschiedenis en geeft hij de Afro-Amerikanen hun verleden terug.

‘I do not come to you as a reality’, zegt Sun Ra, gekleed in Egyptisch kostuum, tegen een groep jonge Panthervolgelingen. ‘I come to you as a myth. Because that’s what black people are: myths.’ Waarmee hij verwijst naar hun non-existentie in de officiële geschiedenis en in de Amerikaanse samenleving. Verlossing uit hun ‘inverted position’ op deze planeet is dan ook alleen mogelijk via diezelfde mythe, via de verbeeldingskracht, via muziek die de geest wakker schudt en naar een andere wereld voert. De boodschap lijkt aan te slaan in Oakland en Sun Ra’s populariteit stijgt. Maar zijn tegenstanders grijpen in. In opdracht van The Overseer biedt een van zijn werknemers de bandleider zijn diensten als manager aan en stelt hem een groter publiek in het vooruitzicht. Sun Ra loopt in de val. Zodra het nieuws van de deal bekend wordt, lijken de eerder door The Overseer verspreide geruchten over de commerciële doeleinden van Sun Ra’s boodschap bewaarheid te zijn geworden. Op een enkeling na, keert het publiek Sun Ra de rug toe. ‘He sold out’, roept een Panthervolgeling.

In werkelijkheid heeft Sun Ra’s manager nooit een groot publiek weten te bereiken. De jonge mysticus Alton Abraham richtte in 1956 in Chicago El Saturn Records op om Sun Ra’s composities bekendheid te kunnen geven. Het ideële platenlabel was onderdeel van El Saturn Research, een groep intellectuelen en muzikanten rond Abraham en Sun Ra, die allerlei theosofische, wetenschappelijke en profetische teksten bestudeerde. Binnen El Saturn Research werden berichten over UFO’s, speculaties over buitenaards leven, sciencefiction en nieuwe ontwikkelingen in de ruimtevaart in verband gebracht met profetieën over het einde van de wereld. El Saturn Research gaf een nieuwe impuls aan de Astro-Black Mythology: Afrocentrisme ging over in Afrofuturisme. Sun Ra’s blik raakte meer en meer op de toekomst gericht.

Zwarte vrijmetselarij

In Space is the Place lijken Sun Ra’s kansen te keren wanneer hij een concert mag geven. Muziek, ‘rushing forth like a fiery law’, is per slot van rekening de stuwkracht van zijn ruimteschip. Maar The Overseer is zich van het gevaar bewust. Vlak voor aanvang van het optreden laat hij Sun Ra ontvoeren door blanke NASA-agenten die koste wat kost achter het geheim van het ruimteschip willen komen omdat ze vermoeden dat het onderdeel is van een Afrikaans ruimtevaartprogramma. Als de musicus, met dikke touwen op een stoel vastgebonden, zijn medewerking weigert, wordt hij bedreigd en gemarteld met een koptelefoon waaruit onophoudelijk Yankee Doodle klinkt. ‘We’re going to get something to eat and when we come back, you’ll be ready to talk’, grijnst een van de agenten om daarna Sun Ra, machteloos luisterend naar muziek vol verwijzingen naar slavernij en rassenhaat, achter te laten. Terwijl de agenten hun hamburgers naar binnen werken, slagen drie jonge gettobewoners er echter in de bandleider te bevrijden en hem net op tijd naar de concertzaal te brengen, waar een multiraciaal publiek hem enthousiast ontvangt. Niet voor niets is het gebouw van de Rosicrucian Order in San José de locatie van het concert.

Occulte genootschappen hebben een belangrijke rol gespeeld in het ontwikkelen van het Afrofuturistisch denken en de emancipatie van Afro-Amerikanen. Deels valt dit te verklaren uit het simpele feit dat ze geheim waren, dat wil zeggen minder gevoelig voor repressie en censuur, maar belangrijker is dat via de genootschappen, en dan met name via vrijmetselaarsloges, subversieve kennis van generatie op generatie werd doorgegeven en werd aangepast aan de heersende omstandigheden. Alternatieve bijbelinterpretaties, de studie van gnostische teksten, profetieën en de Egyptische Oudheid zijn altijd al kenmerken van de vrijmetselarij geweest. Toen in 1776 de eerste zwarte vrijmetselaarsloge in Noord-Amerika werd opgericht, kon occulte en verworpen wetenschap uit Europa zich vrijelijk vermengen met zwarte, overwegend religieuze verlossingstheorieën en restanten van Afrikaanse folklore. Black Masonry, een verzamelnaam voor allerlei aan de vrijmetselarij verwante genootschappen, ontwikkelde zich vanaf die tijd tot de spil van het Afro-Amerikaanse denken. Schrijvers als de eerder genoemde George G.M. James, activisten als Marcus Garvey en organisaties als de Nation Of Islam komen vrijwel zonder uitzondering uit Black Masonry voort. El Saturn Research, met zijn invloeden van vrijmetselarij en Rozenkruisers, verschilt daarin niet. De Astro-Black Mythology onderscheidt zich echter van de overige afrofuturistische theorieën uit die tijd door zijn licht ironische, spirituele en universele boodschap. Waar bijvoorbeeld de Nation Of Islam een gepolitiseerde mythologie ontwikkelde waarin rassenscheiding centraal staat en blanken als duivels worden beschouwd, ontstijgt de Astro-Black Mythology rassenvraagstukken. ‘The white man is an image of God. So he can only do what God does. That’s what images do’, spot Sun Ra in een interview met Henry Dumas. De duivel in zijn mythe is dan ook niet blank. The Overseer is, net als zijn tegenspeler, zwart.

Profetie

Sun Ra begint het concert met een lange aanklacht tegen het bestaan op de Aarde. ‘I hate your positive, absolute reality’, proclameert hij ongewoon fel, terwijl achter de coulissen The Overseer meeluistert en besluit zijn laatste kaart te spelen. De kogel uit het pistool van een NASA-agent mist echter doel: een van Sun Ra’s bevrijders, een aanvankelijk sceptische Panthervolgeling, werpt zich in de baan van het schot en offert zo zijn leven op. In het tumult dat daarop volgt, teleporteren de bandleider en zijn Arkestra zich als in een Startrek-aflevering naar het ruimteschip. De Aarde, waar dood, geweld en realiteitszin heersen, is niet klaar voor Sun Ra’s boodschap. ‘Farewell Earthlings’, zegt hij voordat de deur van het ruimteschip zich sluit, ‘You just want to speak about reality. No myths. I talk to you as the Myth. So it’s farewell’. Terwijl het schip opstijgt en de Aarde steeds verder achter zich laat, beseft The Overseer dat het spel verloren is. Woedend ziet hij toe hoe steden instorten, dammen het begeven en zijn planeet in vlammen opgaat. Na een enorme explosie scheurt de Aarde dwars doormidden. De twee helften blijven nog even met elkaar verbonden om daarna af te breken en, opzettelijk klungelig als in een goedkope sciencefictionfilm, afzonderlijk door de kosmos te dwarrelen. Uit het ruimteschip klinkt ’to another world!’.

De Astro-Black Mythology biedt houvast in het ontcijferen van de complexe ‘blueprint for a better world’ die Sun Ra ons met zijn muziek heeft nagelaten. Maar niet meer dan dat. Sun Ra’s muziek, ’the word of words’, komt alleen tot leven door ernaar te luisteren. Titels van composities als Tiny Pyramids, Outer Nothingness en Lights Of A Satellite geven echter aan hoe nauw de Myth-science Music en de Astro-Black Mythology met elkaar verbonden zijn. Sun Ra’s werk – in feite een volledige herziening van bestaande ideeën over religie, geschiedenis en muziek – is een hecht geheel. In alles – zijn mythe, zijn muziek, zijn film, zijn gedichten, zijn kostuums, zelfs in zijn naam – klinkt zowel het Oude Egypte als een kosmische toekomst door. En nog verder weg, achter verleden en toekomst, de oneindigheid. Alles is erop gericht het eindige, materiële bestaan op Aarde te verruilen voor een oneindige, spirituele wereld. Sun Ra is, zoals hij zelf zegt, ‘another order of being’. Tijdens het voorbereiden van Space is the Place bestudeerde Sun Ra The Urantia Book, dat in 1955 door de Contact Commission in Chicago werd gepubliceerd. De leider van het half medische, half occulte genootschap was de gerenommeerde psychiater William S. Sadler. Een van zijn patiënten kreeg boodschappen door van buitenaardse wezens, die Sadler niet kon duiden en in de loop van de tijd steeds serieuzer nam. De Contact Commission onderzocht en ordende de religieuze boodschappen en gaf uiteindelijk een volledig geopenbaarde geschiedenis van het universum uit onder de titel The Urantia Book. Sun Ra herkende zichzelf in een passage van het boek: een profetie waarin voorspeld wordt dat een musicus op de Aarde zal verschijnen, wiens muziek de planeet voorgoed zal veranderen. ‘Forever’, volgens het boek, ‘music will remain the universal language of men, angels, and spirits’. Dr. Sadler had gelijk: wie zou in dergelijke boodschappen onderscheid willen maken tussen ‘science’ en ‘fiction’?

The satellites are spinning,

a better day is breaking.

The galaxies are waiting

for planet Earth’s awakening.

(Sun Ra)