metropolis m

In een verduisterde zaal met reflecterende folie op de wanden staat een piramidevorm waarop een film wordt geprojecteerd van de Franse kunstenaar Tabita Rezaire. Ultra Wet – Recapitulation (2017-18) is een collage van korte scènes onder een nachtelijke sterrenhemel. De fragmenten zijn deels gevonden, deels zelf geschoten en in een DIY-internetesthetiek, met low-tech special effects, aan elkaar geregen. De beelden zijn performatief en associatief: verleidelijk dansende figuren, een brullende leeuw met wilde manen, bloemen die als een sensueel object worden betast.

In de film spreken verschillende karakters over de oeroude seksuele en sensuele krachten van Afrikaanse voorouders, over vrouwelijke energie en de wijsheid van de kosmos. In hun narratief bevragen ze het binaire denken: vóór de koloniale overheersing kenden grote delen van de wereld meer dan slechts twee genderaanduidingen en werd homoseksualiteit op geen enkele manier gezien als afwijkend van een norm. Het doet me denken aan een uitspraak van Ta-Nehisi Coates uit Between the world and me (2015): ‘race is the child of racism, not the father.’ Labels en classificering als product en niet als aanleiding voor een hiërarchisch waardenpatroon dat tot uitsluiting, eliminatie en geweld leidt. Rezaire’s film is een pleidooi om binaire denkwijzen te doorbreken. ‘Can we imagine Blackness not as ways to counter whiteness, but Blackness that is just Black?’, vraagt een van de karakters. Juist door terug te keren naar de wijsheid van de Afrikaanse voorouders, stelt Rezaire, leren we dat een mens meerdere krachten in zichzelf draagt en verenigd kan zien.

Trauma

De film Ultra Wet – Recapitulation is typerend voor Rezaire’s praktijk, niet alleen wat betreft de stijl van de installatie, maar ook de expliciet activistische boodschap, waarvoor ze put uit een brede waaier aan referenties en disciplines, waaronder technologie, inheemse wetenschap, kosmologie en biologie. Gevraagd naar wat haar beweegt, antwoordt Rezaire in een interview: ‘Trauma. Historisch trauma. Generationeel trauma. Klimaattrauma. Mijn beide ouders zijn therapeut, dus ik heb de term altijd gekend, maar om te beseffen dat trauma een belangrijk kenmerk is van onze collectieve socialisatie was voor mij cruciaal. We zijn loyaal aan onze voorouderlijke pijn, dus we reproduceren het om het te herbeleven. Omdat we verstrikt zijn geraakt in ons verleden, moeten we het voorouderlijke erkennen om het werk van sociale rechtvaardigheid te kunnen doen. Sociale rechtvaardigheid is een spirituele praktijk.’¹

Begin 2022 verscheen een nieuwe monografie van Rezaire’s werk, Womb Consciousness,, bij Les Presses du Réel. Het boek brengt verschillende stemmen samen: dichters, theoretici, kunstenaars, maar ook vrienden en familie van de kunstenaar, reflecteren op haar werk. Belangrijke thema’s, zoals technologisch kolonialisme, dekoloniale genezing en politieke geschiedenis van de wetenschap worden vanuit verschillende perspectieven belicht, vaak gestoeld op individuele werken van Rezaire. De monografie is rijkelijk gevuld met beeldmateriaal – filmstills, foto’s, tekeningen – en ook Rezaire zelf komt uitgebreid aan het woord om haar beweegredenen toe te lichten. Zo legt ze bijvoorbeeld het idee van ancestral pain verder uit: ‘Wij dragen de omgevingen en ervaringen van onze voorouders in ons. Wij zijn de gevolgen van het leven van onze voorouders. Wij zijn omdat zij dat waren, zij gaven het geschenk van het leven door vanuit de onkenbare bron van het leven. Daarmee gaven zij ook hun pijnen, lijden, uitdagingen, talenten en visies door. Wij zijn vaak verstrengeld met onze voorouders, gevangen in kleverige patronen of meegezogen in hun onopgeloste drama. Het verlangen om bij onze familie, onze afkomst of onze gemeenschap te horen, maakt dat we hun lijden als deel van onszelf vasthouden.’²

Rezaire beschrijft verder hoe het loslaten van de loyaliteit aan voorouderlijke pijn en trauma kan worden ervaren als verraad. In plaats daarvan zoekt ze naar manieren waarop de voorouderlijke relatie een krachtige bron kan worden, in plaats van een valkuil voor de herhaling van patronen. Terugkijken naar voorouderlijke kennis staat echter ook in direct verband met de toekomst en het vormgeven ervan, stelt criticus en curator Oulimata Gueye in haar essay in de monografie. Terugkijken is geen navelstaarderij, maar essentieel voor het vooruitblikken. In Rezaire’s meer recente werken zoals Mamelles Ancestrales (2019) en ‘Orbit Diapason’ (2021) wordt dat idee expliciet gemaakt. In deze uitgebreide filmische essays verbindt ze de eeuwenoude steencirkels in het zuiden van Afrika met het lezen van de sterren en de toekomst. Door verplaatsing en het toe-eigenen van de stenen door de westerse kolonisten raakte de kennis van de toekomst verstoord. Nog een voorbeeld van zo’n verstoring wordt omschreven in een andere bijdrage aan de monografie, waarin Valérie Perrin vertelt hoe het werk van Rezaire haar doet denken aan een openbarende ervaring op school. Haar docent toonde de klas een kaart van de wereld waarop in plaats van Europa, Australië centraal was geplaatst. Perrin omschrijft treffend hoe deze ogenschijnlijk simpele verschuiving van het centrum voor de één de ogen kan openen en tegelijkertijd een ander in hun kracht kan zetten.

Ikzelf leerde het werk van Rezaire kennen op het Impakt Festival in Utrecht. In 2016 had ze er als kunstenaar in residence aan haar nieuwe videowerk Premium Connect: Afro Cyber Resistance gewerkt, dat in 2017 te zien was in de tentoonstelling Haunted Machines & Wicked Problems. Het videowerk laat duidelijk zien dat Rezaire’s werk gegrond is in de postinternetgeneratie: de beeldtaal en montagestijl zijn ontleend aan 3D-modellen, fotomontages en de filters en beeldbewerkingsopties van sociale media. Maar anders dan de focus op glimmende schermen en de nieuwste gadgets van de postinternetgeneratie, kaart Rezaire juist het elektronisch kolonialisme aan. Dat begrip kan heel breed uitgelegd worden: van de overgrote meerderheid van West-Europese en Noord-Amerikaanse lemma’s op Wikipedia tot het in stand houden van afhankelijkheidsrelaties tussen voormalig gekoloniseerde landen en het Westen door de eenzijdige import van hardware, software, technici, kennis en informatie. Rezaire bekritiseert het elektronisch kolonialisme én biedt een antwoord met de terugkeer naar voorouderlijke en lokale kennissystemen.

Baarmoederlijke heling

Meer en meer zijn voor Rezaire de baarmoeder en de geboorte belangrijke uitgangspunten geworden in haar werk en visie. Juist daar positioneert zij het trauma én de genezing. In het videowerk Sugar Walls Teardom uit 2016 spreekt Rezaire heel specifiek over het trauma dat meegedragen wordt in de baarmoeder. Lichamen, met name de baarmoeder en in het bijzonder de baarmoeders van Zwarte vrouwen, zijn historisch vaak het slachtoffer geweest van uitbuiting en geweld, onderworpen aan medische experimenten en verschillende vormen van controle, zo vertellen verschillende karakters in de film. Rezaire verweeft beelden van gynaecologische stoelen en diagrammen van baarmoeders met historische beelden van medische experimenten die Dr. J. Marion Sims tussen 1845 en 1849 in Alabama op tot slaaf gemaakte vrouwen uitvoerde, tegen hun wil in. In dit licht bezien wordt de gynaecologische stoel tot een martelwerktuig. In beeld verschijnen de woorden ‘Modernity, coloniality, capitalist patriarchal medical complex attacking womb’. In de film beschrijft Rezaire de baarmoeder als ‘the original technology, portal, womb of the earth’. Het werk eindigt met een meditatie van Rezaire waarin ze liefdevolle, kalmerende en helende woorden uitspreekt: ‘Gratitude and unconditional love – give yourself a big hug – you are loved – you give and receive love.’

De manier waarop Rezaire zichzelf positioneert, hoe ze trauma als startpunt neemt en de baarmoeder als verlossing, laat zien dat zij een geheel eigen pad bewandelt. Kunst, genezing en spiritualiteit gaan hand in hand in haar praktijk. Ze beschrijft zichzelf als ‘infinity incarnated into an agent of healing, who uses art as a means to unfold the soul’. Het is een beschrijving die allerlei interpretaties oproept. Je zou kunnen zeggen dat het verwijst naar haar even performatieve als speelse praktijk waarin ze haar kunstenaarschap verbindt met haar activisme en yogapraktijk. Maar haar werk roept ook opgetrokken wenkbrauwen op en je zou het ook zomaar als knotsgek of op z’n minst als zweverig kunnen karakteriseren. Aan de ene kant is er een overload aan grootse uitspraken en gekke internet-esthetiek, alsof ze zelf een orakel is. Aan de andere kant zijn er de bijzonder scherpe en systematische analyses van heersende machtsstructuren.

Ook de titel van haar monografie, Womb Consciousness, getuigt van het belang van de baarmoeder in haar praktijk. De manier waarop we ter wereld komen is van invloed op wie we worden. In haar boek legt ze dit vanuit verschillende perspectieven uit: bijvoorbeeld vanuit de kennis van haar grootmoeder en overgrootmoeder, die vroedvrouwen waren, de kennis van spiritueel leiders en doula trainers. Vanuit de epigenetica die stelt dat de sociale, ecologische, emotionele en psychologische context van de moeder, en met name tijdens de zwangerschap en geboorte, van essentiële invloed zijn op het genoom van het kind. Of vanuit de yogaleer waarin de moeder als de eerste docent wordt gezien. Het gaat om een intergenerationele overdracht, wat het belang van de gezonde relatie met de voorouders onderschrijft. Rezaire ziet de medicalisering van de geboorte en de benadrukking van pijn en stress tijdens de bevalling als een cultureel fenomeen, geboren uit een patriarchale context waarin minachting voor het vrouwelijke eerder regel dan uitzondering is. Een situatie die voor Zwarte vrouwen en vrouwen van kleur nog vele malen erger is, zo benadrukt zij. Het is een context waarin men denkt dat de vrouw niet sterk genoeg is, niet de wijsheid heeft, om te baren. En toch komt iedereen voort uit de baarmoeder. Rezaire ziet de geboorte als een spirituele gebeurtenis en het summum van de creatieve daad. Een gebeurtenis die in een veilige omgeving moet plaatsvinden, met zo min mogelijk onrust.

Om de wereld daadwerkelijk een betere plek te maken, moeten we niet alleen nadenken over wat voor planeet we voor onze kinderen achterlaten, maar ook wat voor kinderen we op deze planeet achterlaten. Volgens Rezaire ligt de oplossing bij een transformatie van de manier waarop de geboorte plaatsvindt en van de manier waarmee we voor mensen in verwachting zorgen: ‘Alleen als we aandacht en intentie besteden aan de daad van het baren, zullen we mensen grootbrengen die capabeler zijn dan wijzelf. Dat is een dekoloniaal project, dat is het dekoloniale project – om ons bewustzijn te verhogen, om te evolueren voorbij hebzucht, overheersing en geweld.’

Rezaire heeft veel van haar kennis over de baarmoeder en de geboorte opgedaan bij spirituele leiders, doula trainers en bij haar grootmoeder en overgrootmoeder, die vroedvrouwen waren. Een paar jaar geleden is Rezaire ook op zoek gegaan naar de voorouders van haar vader in Frans-Guyana. Ze zocht al langere tijd naar een manier om alle kritische ideeën uit haar werk te vertalen naar de praktijk. En juist in Frans-Guyana vond ze een plek in het regenwoud van de Amazone, waar ze neerstreek en Amakaba stichtte, een centrum waar het voorouderlijke, het spirituele, kennis van de aarde, het lichaam en de hemel samenkomen. Rezaire studeert momenteel landbouwkunde om er een eigen ecologische cacaoboerderij te beginnen, ze wil er een yogacentrum huisvesten en op den duur, wanneer ze haar doulatraining heeft afgerond, ook een geboortecentrum openen.. Amakaba wordt evengoed een plek voor locals als tijdelijke internationale gasten. Niet als een residency programma maar als een plek waar je samenleeft, waar je bepaalde levensstijlen en opvattingen kunt ontleren, een plek waar je even naar de bomen kunt luisteren. Zelf beschrijft ze het centrum als een baarmoeder, ‘a womb that you can go into in order to be rebirthed – to cleanse.’