metropolis m

Buhlebezwe Siwani is een ingewijd sangoma (spiritueel genezer) en een multidisciplinair kunstenaar wier werk gericht is op het politieke en persoonlijke van het zwarte vrouwelijke lichaam en de relatie tussen Afrikaanse spiritualiteit en het christendom in Zuid-Afrika. Het nomadische karakter van haar opvoeding – ze verbleef in Johannesburg, Oost-Kaap en KwaZulu Natal – wordt weerspiegeld in haar artistieke praktijk, waarvoor ze veel reist. Siwani woont inmiddels vier jaar in Kaapstad en Amsterdam. Sinds het begin van de coronapandemie is ze vooral in Amsterdam te vinden. Ze beschouwt deze periode als een kans om even stil te staan en te reflecteren op haar praktijk, waarom ze dit werk maakt en wat de aard ervan is.

‘Ik probeer om de politiek te herstructureren die echt invloed heeft gehad op mij toen ik opgroeide. En die politiek heeft te maken met het zwarte lichaam, in welke ruimte dan ook en op wat voor manier dan ook.’

Water is een regelmatig terugkerend motief in het werk van Siwani, vooral in relatie tot spiritualiteit. ‘Verschillende wateren spreken over verschillende dingen’, zegt ze. ‘Ze hebben verschillende lichamen in zich. Ze voelen anders aan, ze hebben verschillende temperaturen, er is een andere vibratie. Het werkt anders met het lichaam. Sommige wateren zijn hard, sommige zacht. Sommige hebben geen golven, maar wel stranden, andere hebben een klif. Het ervaren van het water in Nederland is heel anders dan het ervaren van het water thuis.’ Water heeft ook een politieke en historische relatie in verschillende contexten over de hele wereld. Het fungeert als een drager van de verwikkelingen van al deze relaties: ‘Je moet begrijpen dat de zee de zee is. Het is overal en steeds dezelfde entiteit. Lichamen reizen en spreken door middel van water.’ Over haar relatie met de oceaan nu ze in Nederland woont zegt ze: ‘Ik zie de zee als een niet-eindige entiteit. En dat is hetzelfde gebleven. Maar als ik nu uitkijk over het water denk ik niet aan hoe het me verbindt met thuis, maar herken ik juist thuis in de zee, dat is hoe ik me langs het idee van water beweeg.’

Ilanga litshonile bestaat uit drie foto’s, die elk een andere performance-actie van Siwani tonen. Ze is gekleed in zwart-wit ornaat, wat belangrijk is voor haar spirituele genezingspraktijk op een strand in de Oost-Kaap. In de beschrijving van het werk staat dat de stokken die ze vast heeft, die van oudsher door mannen worden gedragen, een ‘eerbetoon als een symbool van verlies en erfgoed’ zijn.1 Ze stelde het werk tentoon als onderdeel van de tentoonstelling Abantu beMendi bij Centre for African Studies Gallery bij de University of Cape-Town, in 2017. De tentoonstelling was een reactie op de schipbreuk van SS Mendi die plaatsvond in 1917, waarbij honderden soldaten omkwamen, van wie de meeste zwarte Zuid-Afrikanen waren. Deze geschiedenis werd opzettelijk gewist en pas een eeuw later herdacht dankzij deze tentoonstelling. Siwani maakt vakkundig en zorgvuldig gebruik van slechts weinig elementen, omdat elk element, zoals de kleding, de stokken, de beweging en het landschap, zo veel context met zich meedraagt. Deze ingewikkelde contexten hebben verschillende toegangspunten, verschillende methoden om te onthullen en te verbergen, waarbij de foto’s fungeren als vensters of momentopnamen van een langer proces.

De kunstwerken van Siwani’s dragen voornamelijk titels in zowel isiZulu of isiXhosa; een bewuste keuze om trouw te blijven aan de complexiteit van haar werk en haar relatie tot de taal, maar ook om bepaalde taalkundige en sociale barrières binnen de Zuid-Afrikaanse context te onthullen. De meeste witte Zuid-Afrikanen spreken enkel Engels, Afrikaans of beide talen, met een duidelijke desinteresse om ten minste één van de andere elf officiële talen in Zuid-Afrika te leren. Dit is in zichzelf een reproductie of voortzetting van de koloniale, witte mindset. Siwani refereert hieraan op vele niveaus. Zo moet een witte Zuid-Afrikaanse moeite doen om deze titels te vertalen of hij/zij/hen zal niet in staat zijn om toegang te krijgen tot dat deel van het werk. Nuance in taal, inhoud en de verschillende toegangsniveaus vormen een integraal onderdeel van haar oeuvre. ‘Ik weet niet hoe ik dat kan uitleggen, want dat is het onderwerp’, zegt ze. ‘En ik denk dat het plaatsvindt door taal, door te spreken over het onderwerp, tussen de regels door. Het maken van werk over het verleden in een hedendaagse ruimte is ook een liminaal iets. Het is gelaagd.’

Er zijn verschillende vormen en lagen van dat ‘tussen de regels door’ te vinden in Siwani’s artistieke praktijk. Haar werk als spiritueel genezer biedt verschillende dieptevragen en reflecties. ‘Spreken over de ontmoetingsplaats tussen het christendom en ubungoma [een overkoepelende term voor de traditionele genezingspraktijken van de Zulu, CJ] is iets dat zich in het midden bevindt. Je moet de ontmoetingsplek in het midden vinden, er tussenin. Je moet de plek tussen het lelijke en het mooie vinden. Hoe maak je het lelijke mooi, terwijl je ervoor zorgt dat het lelijke gezien kan worden op een mooie manier? Je moet het midden vinden, alles gaat over het midden. Als je spreekt over een ziel die vertrekt, is er een ruimte waarin diegene zich bevindt voor een bepaalde tijd, voordat die vertrekt naar de andere wereld. De persoon moet wachten op het opstijgen van de geest. Dat is ook een midden of een tussenruimte. Mijn werk ontstaat ook vanuit een tussenpositie, die waarin ik me als een persoon bevind. Ik maak werk over wat ik weet over mijn eigen reis en over hoe ik door de ruimte beweeg en dingen begrijp.’

De korte film Amahubo (2018) was in april onderdeel van de groepstentoonstelling GODDESSES OF HEALING bij M.Bassy, een non-profitorganisatie in Hamburg. De dertien minuten durende film is een visueel meesterwerk, dat een ontmoetingsplaats biedt voor geschiedenis en het heden, geweld en bevrijding. Zoals bij Ilanga litshonile ontstaat complexiteit in het werk via de eenvoud van de presentatie.

In de film zien we drie vrouwen een ceremonie uitvoeren in een landelijk landschap in Zuid-Afrika terwijl de dichter Christie van Zyl een gedicht opleest over de geschiedenis van Zuid-Afrika die doortrokken is van racisme en seksisme, het koloniale christendom en zijn gewelddadige relatie tot Afrikaanse spiritualiteit. Siwani’s film gaat in op dit historische geweld, maar toont ook dat het ‘land teruggenomen wordt en mensen zich vestigen op die plekken. Niet alleen het land, maar ook vrouwelijke wijsheid en erfgoed worden teruggewonnen. Het woord amahubo verwijst naar passages over het houden van jezelf en van de god in jezelf, weg van een god of patriarchale religieuze structuren.’2

In Nederland toonde Siwani Ba Tsho bancama (2017) in Kunsthal KAdE in Amersfoort als onderdeel van de tentoonstelling Tell Freedom – 15 South African artists in 2018. In dit werk zien we een vrouwelijke figuur gesneden uit groene zeep, knielend voor een emaillen kom met daarin een stuk zeep. De figuur wordt omgeven door kommen in verschillende posities en op verschillende locaties. De groene zeep is een regelmatig terugkerend element in Siwani’s artistieke praktijk; ze heeft er een persoonlijke band mee. Het is ook een krachtig materiaal vanwege de zeer sterke geur die het verspreidt door de ruimte. Siwani baseert zich op haar eigen ervaringen met deze zeep, die niet duur is en wordt geassocieerd met lagere inkomens,  en refereert aan het idee van zuiverheid en de reiniging van het lichaam. Ze maakte het werk tijdens haar residentie in Het Vijfde Seizoen in Den Dolder en richtte zich op het koloniale erfgoed dat van Nederland naar Zuid-Afrika werd gebracht en nog steeds diep verankerd ligt in beide landen.

Siwni vertelt kort over haar deelname aan sonsbeek20→24, getiteld Force Times Distance – On Labour and its Sonic Ecologies, die deze zomer plaatsvindt in Arnhem. Artistiek directeur Bonaventure Soh Bejeng Ndikung is samen met zijn team van co-curatoren op zoek naar wat ze beschrijven in het curatorial statement als de ‘kern van de sociaaleconomische relatie tussen werkgevers en werknemers […] de manieren waarop de geschiedenis van arbeid en de werkende klasse weerspiegeld wordt in kwesties als ras, gender, klassenstructuur, geografische afstand en de politiek’.3 Hoewel er niet veel onthuld is over wat de kunstenaar zal gaan presenteren, weten we dat er een ‘fotografisch drieluik’ te zien zal zijn, dat gaat over onteigening en beweging. ‘Ja, verhuizing, verplaatsing en beweging.’ En ook een installatie die is gemaakt van wol. ‘Een installatie van textiel, die te maken heeft met het collectieve geheugen, collectieve lichamen, de gemeenschap en de verbinding met de aarde.’

Naast andere kunstenaars van over de hele wereld zullen we zien hoe Buhlebezwe Siwani’s werk ons naar een dieper niveau brengt, als we bereid zijn om ons mee te laten voeren, om onze veronderstellingen en ideeën om te draaien en om anders te reflecteren op vragen over arbeid en de politieke, geografische en historische verwikkelingen.

Uit het Engels vertaald door Loes van Beuningen