metropolis m

Een klemmende deur ontsluit de achterste ruimte van galerie Fons Welters. Nog even klinkt gitaargeluid uit Playstation, de projectruimte aan de voorzijde van de galerie, dan voel je bijna de rust en hoor je de stilte in de hoofdzaal, waar Visiona Teorema, een tentoonstelling met schilderijen van Yesim Akdeniz Graf (1978), is te zien.Grote doeken van ruim twee bij tweeënhalve meter zijn zij aan zij gehangen, beschenen door helder bovenlicht. De acrylverf is vrij glad en gelijkmatig opgebracht. Untitled, de titel die Akdeniz Graf de laatste twee jaar veelvulig aan haar schilderijen gaf, geeft vrijwel geen aanwijzing over wat wordt verteld. De stilte is hier quasi-leeg, niet ijl. Een mysterieuze, bijna mystieke sfeer zingt zacht boven een vreemd uitgekleed, of ontleed, soms kaalgevreten landschap. Door welke wetten wordt dit universum geregeerd?

De linkerzijde van een schilderij wordt volledig in beslag genomen door hoekige, zwart omrande uitlopers van een spits en hoog gebergte. Op de top staat tussen kale naaldbomen een grijs, verlaten, ooit of nooit bewoond gebouw. Het lijkt verwaarloosbaar klein in de immense, wolkenloze nacht waardoor rotspartij en bouwsel worden omgeven. Heimelijk lacht een halve maan. Er twinkelen wat sterren. Dan valt je oog op een vierpuntig hemellichaam dat zijn eigen positie lijkt te hebben ingeruild voor een plek op de aarde. De felgekleurde facetten van de ster lijken zich moeiteloos gevoegd te hebben naar de rotswand waarop hij ligt, en de onderliggende structuur daarvan. De asymmetrische compositie van het schilderij is identiek aan een vroege, op Japan geïnspireerde pentekening van Frank Lloyd Wright door wie Akdeniz Graf werd beïnvloed. Op een ander doek, waarop een huis staat met wijd uit elkaar staande muren, accentueert een kaarsrecht getrokken horizontale streep de geleding. Het dak heeft een diepe punt, de rand is sterk overkragend. De voegen en gestapelde stenen schijnen door de groengrijs gepleisterde façade heen. Refereert dit schilderij aan Wright, de Amerikaanse moderne meester van het metselverband? Maar het heeft iets unheimlichs. Er wordt vrijwel geen diepte gesuggereerd. Het huis heeft geen schaduw. Een raam is gebarricadeerd door een vereenvoudigd kruispatroon. De opening trekt je aandacht maar leidt je niet naar binnen. Ook de achtergrond, in bredere, eveneens grijze streken tegen de spanten aangezet, is vreemd smal en laat je blik amper de ruimte. Het huis is ontoegankelijk, hermetisch afgesloten van de wereld, besloten in haar eigen wereld.

Een visioen als een schouwspel, maar ook een schouwspel of stellige uitspraak die als een visioen aan je geestesoog verschijnt: Visiona Teorema. De naam doet dromen. Bijna exotische fantasieën brachten Wright in de vroege jaren dertig tot zijn ontwerp voor de gedecentraliseerde stad: Usonië. Geïnspireerd door de opkomst van de auto en de mogelijkheden die technische reproduceerbaarheid boden, werden al woningen opgetrokken uit geprefabriceerde materialen en voorzien van carport. Een utopisch project dat uiteindelijk nooit werd gerealiseerd. Akdeniz Graf zal zeker gecharmeerd zijn door dergelijke visionaire idealen maar ontleende de titel van haar expositie aan Teorema (1968) van Pier Paolo Pasolini. In deze film brengt een vreemdeling, de duivel, een bezoek aan een Italiaanse familie. Zijn komst ontwricht hun afzonderlijke, gereguleerde en wat steriele, bourgeois leven. De Italiaanse huishoudster van de familie uit Teorema blijkt behept met bovennatuurlijke krachten. Wat onbereikbaar leek is ineens akelig tastbaar, verontrustend veraf, maar dichterbij.

Visiona Teorema is als een meerluik waarvan de panelen kunnen worden weggeklapt. Soms wisselt het perspectief binnen het kader van een doek. Vaker nog wordt een standpunt verschoven, omgekeerd of ontkend door een schilderij dat ernaast is gehangen. Maar de confrontatie verplaatst de werkelijkheid ook naar hogere regionen. Akdeniz Graf put uit een andere werkelijkheid, Pasolini of Wright, uit een droomwereld of tastbare realiteit. Zij vertaalt fragmenten, die soms niet eens waarneembaar zijn, in een brutaal verf-op-doek. Zo creëert zij spookgestalten. Je wordt achterdochtig. Verbeelden concentrische cirkels het delirium van een van Pasolini’s personages? Betekenis verschuift. Ginder roken de schoorstenen van industrieën. Een rij bomen links en rechts op het schilderij doet dienst als repoussoir. Details, twijgjes en bladeren, zijn hen ontnomen: zij zijn als iepen, gefilmd met fel tegenlicht. De bomen zijn een staketsel. Van dichtbij zie je dat de dikkere takken meermalen gewist zijn, vervangen en overgeschilderd. Hun benige vormen zijn onverschillig inwisselbaar met die van de verderop gelegen fabriek, zichtbaar onder een laatste laagje verf.

Bepaalde beeldelementen, als kristallijne vormen en prisma’s, diagrammen en bijna chemisch aandoende grondstructuren keren terug in de tentoonstelling. Zij verwijzen niet alleen onophoudelijk naar elders en ánders, maar ook naar de eigen of toegeëigende materie. Aaneengeschakeld versterken zij de samenhang tussen de doeken. Zij zijn de opeenvolgingen van een zelf geschreven en geënsceneerde film. Zij zijn een zinsbegoocheling. Visiona Teorema is als het uitzicht op een feeërieke binnentuin met rijzig bamboe en pauwenveren, die wordt doorbroken door de deplorabele staat van de fabriek van waaruit je het Hof van Eden ziet. Een grillig beeld wordt schrijnende werkelijkheid.

Yesim Akdeniz Graf, Visiona TeoremaGalerie Fons Welters, Amsterdam

26 februari tot en met 2 april 2005