Zelf doen, zelf uitgeven: in gesprek met zinester Lula Valletta
Lula Valletta, directeur van self-publishing festival The Other Book, collage-kunstenaar en lid van familiegalerie HOK in Den Haag, straalt als ze over haar collectie zines praat. De unieke zelfgemaakte boekjes zijn zowel kunstwerk als politiek instrument, zowel persoonlijk als verbindend. De zine, afgeleid van magazine, is altijd onderdeel geweest van underground cultuur, vertelt Valletta, maar ze worden steeds zichtbaarder. Tijd voor een gesprek over deze – ook in digitale tijden – populaire vorm van publiceren.
Wat zijn zines voor jou?
‘Zines zijn publicaties die gemaakt zijn vanuit een innerlijke drang om iets naar buiten te brengen. Zines zijn toegankelijk en goedkoop; ze worden vaak in kleine oplage gemaakt. Zines zijn totaal niet commercieel, het doel is niet geld verdienen maar een boodschap verspreiden. Kunstenaars, anarchisten, maar ook feministen maken zines. De onderwerpen zijn tegendraads, zine-cultuur is een tegencultuur. Ze worden zelf gemaakt en verspreid vanuit een do-it-yourself mentaliteit. Je kunt zines grofweg in twee soorten onderscheiden: kunstzines en punkzines. Bij de kunstzines ligt de nadruk op beeld en wordt meer gelet op de esthetische kwaliteiten van het ontwerp. Kunstzines worden vaker met de zeefdruk gemaakt, of als Riso-print, waardoor het net wat chiquer is. Punkzines zijn vaak gratis, met de kopieermachine gemaakt en wat rauwer van aard. De nadruk ligt op activisme en muziek.’
Hebben zines eigenlijk ook een politieke functie?
‘Het zineformat op zich is al politiek. Je werkt niet met ISBN codes, de zines worden underground verspreid. Je ziet ze niet zo snel in algemene boekwinkels maar moet ervoor naar specifieke ruimtes, zoals Boekie Woekie in Amsterdam, HOK en Page Not Found in Den Haag, of naar Extrapool Graphic Shop in Nijmegen. De zine-wereld is echt een subcultuur, een wereldje op zich. Je hebt zine-fairs waar je andere zine-makers kunt ontmoeten. Er wordt ook aan zine-swapping gedaan, waarbij ze onderling geruild worden. Zo ontstaan ook zine-netwerken, die belangrijk zijn omdat maar een paar bibliotheken ze verzamelen. Zine-cultuur mag steeds hipper worden, het blijft voor outsiders toch lastig te vinden.’
Waarom denk je dat de zine een hip medium is?
‘Het is een effectieve manier om je werk te verspreiden. Ik ben zelf ook begonnen met zines maken omdat niemand mijn collages, linosnedes en tekeningen kocht. Toen dacht ik, als ik mijn werk tot zine maak, kunnen mensen het kopen voor één euro. Voor kunstenaars maar ook voor activistische groepen is het een manier om je werk of gedachtegoed naar buiten te brengen. Het niet-commerciële aspect is voor veel mensen ook aantrekkelijk. Mensen gaan steeds meer kijken naar de rafelrandjes van cultuur en dus ook naar zines. Bovendien vind ik zines het allerleukste wat er is. Als je naar zo’n zine-beurs gaat heb je voor een paar euro allemaal kleine unieke boekjes verzameld. Daarvan wil je er steeds meer. Als je eenmaal begint kun je haast niet meer stoppen.
Zie je een trend in de huidige zines?
‘Het gebruik van Riso is hip. Riso is een stenciltechniek waarmee je met behulp van een speciale printer mooie karakteristieke kleuren in lagen over elkaar heen drukt. Dat heeft iets kunstigs. Kunstenaars zijn er helemaal dol op. De Riso-revolutie was ook het thema van de laatste editie van The Other Book in 2019. Wat je ook steeds vaker ziet is dat makers kijken hoe ver je kan gaan met het zine-format door te werken met andere formaten, bindwijzen en extra bijlagen. De grens tussen zine en kunstenaarspublicatie vervaagt. Dat is heel gaaf.’
In HOK verkopen jullie ook zines. Waarom hebben zines een plek gekregen in deze galerie?
‘We zijn op onze oude locatie aan de Mauritskade begonnen bij elke expositie een zine uit te geven. Dat deden we om de kunst toegankelijker te maken. Niet iedereen kan een kunstwerk betalen maar je kan wel zo’n boekje kopen. Toen we deze locatie op Westeinde kregen en zoveel meer ruimte was, wilde we ook zines gaan verkopen. Niet alleen die van ons maar ook die van anderen. Vrienden nemen zines mee en zetten ze in de display. Ik probeer erop te letten dat het boekjes zijn waar niet teveel tussenpersonen zoals uitgevers bij betrokken zijn. Het moet echt vanuit het hart of vanuit de handen gemaakt zijn. Zo underground en DIY mogelijk.’
Het thema van de komende editie van The Other Book is Against the Grain.
‘The Other Book is ontstaan omdat ik de wereld van zines en zelf uitgeven heel erg miste. In Duitsland, waar ik heb gewoond, was ik heel erg actief in de wereld van zines en kunstenaarpublicaties. Hier in Nederland leeft het wel maar wordt er toch minder georganiseerd. Met The Other Book wil ik allerlei aspecten belichten van deze specifieke vorm van uitgeven. Het is meer dan alleen een beurs; het programma bevat ook workshops, tentoonstellingen en talks. Ik wil er de mogelijkheden van de zine over het voetlicht brengen en het publiek aansporen kunstenaars te ondersteunen. The Other Book gaat ook om het uitwisselen, de ontmoetingen, de gesprekken: het brengt de zine-scene die veelal verborgen is onder de aandacht van een groter publiek.’
PUNK ZINES
Lula Valletta: ‘Mijn vader had in de jaren tachtig zelf een punkzine: Pioneer Zine. Hij vroeg bands en muzikanten zoals Bauhaus, The Membranes en Paul Weller van The Jam om kunst op te sturen en dat zette hij dan in een boekje. Vorig jaar ontdekte ik bij m’n pa op zolder de derde editie van Pioneer Zine, waar hij aan begonnen was maar nooit had afgemaakt. Veertig jaar later heeft HOK Gallery dat dit voorjaar alsnog uitgegeven.
Via zines heb ik ook veel nieuwe muziek leren kennen, bijvoorbeeld via Maximum Rock ‘n Roll, een van de grootste muziekzines met interviews, foto’s en reviews. Het is nu helaas gestopt. Bands zoals Suicide maakten ook zines, Art Rite bijvoorbeeld, dat ooit begonnen is door Andy Warhol. In Berlijn, waar ik gewoond heb, gaan punk, activisme en zines samen en kun je in kraakpanden zines gewoon van de bar pakken. Dat zijn vaak anarchistische zines, soms over veganisme, soms met een cd erin, soms in een andere taal. Het leuke van punk is dat het zo laagdrempelig is, je hebt zo weinig nodig om iets leuks te maken. Matt Plezier maakt nu geïnspireerd door punkmuziek uitgaven met bijvoorbeeld concertfotografie en collages, in oplage van 25. Punkzines blijven nog altijd leven.’
ARTZINE
Lula Valletta: ‘Ik zie een artzine als een soort groepsexpositie, een verzameling van veel moois, die je ook nog eens mee naar huis nemen en voor altijd kan bewaren. Kunstenaars wordt een podium geboden op papier. Het samenbrengen van verschillende mensen in een boekje is heel interessant. Net als het Tilburgse uitgeefplatform en zine Wobby, publiceert Colorama uit Berlijn voornamelijk illustratoren maar verbindt ze aan elkaar door ze op elkaar te laten reageren. Veel kunstenaars zijn tijdens de pandemie zelf zines en boekjes gaan maken, om zelf bezig te blijven maar ook om met elkaar in contact te blijven. Zo is ook Pandemie Magazine uit Rotterdam ontstaan. De oprichters hebben een Riso-printer gekocht, zelf ontdekt hoe het werkt en zijn boekjes gaan maken toen de hele cultuurwereld nog op slot zat. Knust uit Nijmegen was de eerste onafhankelijke drukker die vanuit de punk meer richting kunstzines ging. Knust is ook een echte Riso-pionier, maakt ontzettend veel moois en geeft ook andere kunstenaars de kans om eigen Riso-publicaties te maken. Sergej Vutuc maakt performatieve zines. Met zijn skateboard gedompeld in houtskool maakt hij patronen op papier, die vervolgens op de Riso-printer gekopieerd worden en waar een zine van wordt gemaakt. Binnen een half uur is er een gelimiteerde oplage.’
PROPHIT ZINE
Lula Valletta: ‘In Berlijn is een wilde zinescene. Daar is ook Prophit geboren, mijn eigen zine. Elke zine-release combineerde ik met een expo omdat ik zo ook wat zines kon verkopen en wat geld terug kon verdienen van de drukkosten. Ik speelde nooit quitte, stond altijd in de min. De eerste editie was een hommage aan Dada, dat toen net honderd jaar oud was. Dada is heel belangrijk voor me, daar zijn de zines en de collages als kunstvorm uit voortgekomen. Ik heb twaalf hedendaagse Berlijnse collagekunstenaars gevraagd om werk te maken. Ik heb alleen het thema vermeld, verder waren ze vrij om te sturen wat ze wilden.
Ook in latere edities werkte ik met een open call. Ik ben als kunstenaar zo vaak afgewezen voor dingen en dat is zo frustrerend. In punk heb je al die regels niet. Ik vind juist dat ongefilterde heel gaaf, dus daarom zeg ik ‘stuur maar wat in!’ John Waters is een idool van mij, ik vind de trashy stijl, zoals je die ook ziet in zijn films, echt magisch. Uit dat schurende en ongepolijste kun je zoveel moois en leuks halen. Voor de intro vraag ik wel altijd specifieke mensen, zoals Jah Wobble van PiL en Leonor Faber Jonker, de Nederlandse punk professor. Verder probeer ik mensen zoveel mogelijk vrij te laten. Zines zijn echt vrijheid. Je kan alles maken en laten wat je wil. Je hoeft je niet te laten beperken door een format, door een ideologie, door een uitgever, door een distributeur. Alles kan.’
The Other Book zal plaatsvinden op verschillende locaties in Den Haag in het voorjaar van 2022. Nummer zes van Pandemie Magazine komt uit op 26 oktober 2021. Eind dit jaar komt de vierde editie van Prophit uit met als thema Margarine.
Zines zijn te vinden bij de volgende locaties: HOK (Den Haag), Page Not Found (Den Haag), Boekiewoekie (Amsterdam), Fort van Sjakoo (Amsterdam), Extrapool Graphic Shop (Nijmegen), Printroom (Rotterdam), Zine depo / Motel Spatie (Arnhem)
Pernilla Ellens
is onder meer curator en schrijver
