Zwitserland – Latifa Echakhch: Van het einde naar het begin
Zwitserland wordt dit jaar vertegenwoordigd door Latifa Echakhch. Nina Folkersma gaat met haar in gesprek over haar invulling van het paviljoen op de Biënnale, over lokale tradities, muziek of de afwezigheid ervan, en over hoe dat wat afwezig of ongrijpbaar is juist de grootste impact kan hebben.
In 2018 creëerde Latifa Echakhch een nieuw werk voor de serie Sensory Spaces in Museum Boijmans Van Beuningen. Als gastcurator van deze tentoonstelling leerde ik haar kennen als een even bedachtzame als openhartige kunstenaar die ook in haar werk in staat blijkt om schijnbare tegenstellingen te verenigen. Haar werk is zowel conceptueel als romantisch, uitgevoerd in een minimalistische beeldtaal van uitgepuurde vormen en eenvoudige materialen, en tegelijk met een sterk emotionele, soms zelfs gewelddadige zeggingskracht. In Boijmans creëerde Echakhch een dramatisch aandoende scène door in zwarte inkt gedrenkte kledingstukken over de vloer te slepen en een lijnenspel in de ruimte te schilderen. De kledingstukken hing ze daarna aan de wand, als lege sculpturen. Bezoekers zagen enkel de achtergebleven sporen die een beroep deden op hun verbeeldingskracht.
Ook in eerdere installaties van Echakhch was de bezoeker vaak getuige van de overblijfselen van een actie: glasscherven van kapotgesmeten theekopjes (Erratum, 2009), met nagels weggekrabde resten van een muurschildering (Cross Fade, 2017) of de bloedrode vingervegen die de kunstenaar met baksteenpoeder zo hoog mogelijk op een muur had aangebracht (Tkaf, 2011). Inspiratie voor haar werk haalt Echakhch zowel uit herinneringen aan haar kindertijd – ze is geboren in Marokko en verhuisde op driejarige leeftijd met haar ouders naar Frankrijk – als uit actuele politieke gebeurtenissen, literatuur, poëzie en muziek. Ze wordt daarbij gedreven door de behoefte om stereotypen en vooroordelen over identiteit en culturele tradities onderuit te halen. Al gaat dit soms gepaard met een verwoestende kracht, Echakhch is een meester in het weglaten van het overbodige. Ik spreek Latifa weer na een lange periode via Zoom. Ze heeft net de sleutel ontvangen van haar nieuwe atelier in haar tweede woonplaats Vevey in Zwitserland.
Het is alweer vier jaar geleden dat ik je bezocht in Martigny in Zwitserland. Je vertelde me dat je er bewust voor had gekozen om in Zwitserland te gaan wonen. Waarom was dat?
‘Zwitserland is een klein land met veel lokale tradities en dat vind ik prettig. Tussen de ene en de andere stad liggen maar enkele kilometers, maar het is gelijk alsof je in een ander deel van het land bent. Ik hou van de veelvoud van het lokale. Het kleine formaat voelt voor mij ook comfortabel omdat je hoe dan ook een buitenstaander of vreemdeling bent, waar je ook vandaan komt of wat je ook doet. Ook het politieke systeem van directe verkiezing spreekt me aan. Directe democratie kan het slechtste in mensen naar boven brengen, maar het kan je ook het beste geven als je erbij betrokken wilt zijn. Dat was voor mij een belangrijke drijfveer: hier kan mijn stem worden gehoord. En het is uiteraard ook de schoonheid van de natuur. Ik sta hier voor de Alpen en kijk uit over het Meer van Genève, het ziet er bijna hetzelfde uit als het gebied waarin ik opgroeide in Frankrijk. Dat landschap is diep geworteld in mijn jeugdherinneringen.’
Je project voor het Zwitsers Paviljoen is opgezet in samenwerking met curator Francesco Stocchi van Museum Boijmans Van Beuningen en de percussionist en componist Alexandre Babel. Hoe is deze samenwerking tot stand gekomen?
‘Toen ik werd uitgenodigd om een voorstel te doen voor de Biënnale had ik net gewerkt aan een project met Francesco Stocchi in Fondazione Memmo in Rome. Tijdens het opbouwen voerden we veel interessante gesprekken over muziek – dub, jazz, pop – en ik wilde daar graag over doorpraten. Soms is dat gewoon zo met een curator, dat je een gesprek wil voortzetten en ontdekken waar het later over zal gaan. De keuze voor Alexandre Babel was ongebruikelijker voor mij. Ik had nog geen duidelijk idee van wat ik wilde doen, maar ik wist wel hoe ik wilde dat mensen zich zouden voelen na het bezoek aan mijn tentoonstelling. Ik ging in die periode, nog voor de pandemie, veel naar concerten en dacht na over het proces van die avonden, over de reacties van mensen en hoe muziek werkt in ons lichaam. Ik dacht: waarom voelen we ons niet zo na een tentoonstelling? Mijn startpunt was dus dat ik een project wilde doen waarbij het lichaam en het geheugen op dezelfde manier betrokken zouden zijn als bij een concert. En daarom dacht ik, in plaats van bijvoorbeeld een architect te vragen om samen te werken aan de scenografie, dat ik misschien beter een muzikant kon vragen om dit te doen.’
De titel van je tentoonstelling is The Concert. Welke rol speelt muziek of geluid in de installatie?
‘Muziek is als het geraamte van het project; het is volledig gecomponeerd als een muziekstuk, maar er is geen geluid. Dat is het enige dat ik kan verklappen. Het begon ermee dat ik wilde begrijpen hoe muziek precies werkt. Sinds mijn kindertijd luister ik intensief naar muziek, maar ik had nooit werkelijk nagedacht over wat het is. Hoe is het als je een muziekstuk bedenkt? Begin je met schrijven of speel je het eerst? Hoe werkt dat in je hoofd? Want er is geen materialiteit, maar eigenlijk ook weer wel. Deze vragen speelden maandenlang door mijn hoofd. Daarom nodigde ik Babel uit om mee samen te werken, zodat hij de muzikale benadering van de tentoonstelling kon uitwerken en ik dieper kon ingaan op het gesprek dat we waren gestart. Het was net alsof ik niet als beeldend kunstenaar aan het project begon, maar als muzikant. Ik moest al mijn kennis opnieuw opbouwen. Ik las boeken over musicologie, muziekcompositie, ik nam pianoles, zangles, ik begon wat te drummen. Alsof ik een vreemde taal moest leren, een manier van denken die totaal anders was. Over buitenstaanders gesproken: het was echt alsof ik in een ander land aankwam waarin we niet dezelfde codes hebben, niet dezelfde uitdrukkingen, niet dezelfde cultuur en geschiedenis. Dat was erg ongemakkelijk, maar het voelde zo goed! Het was alsof ik terugkeerde naar mijn twintiger jaren toen ik voor het eerst naar de kunstacademie ging en hedendaagse kunst ontdekte en dacht: wow, dit is het!’
In het persbericht lees ik ook dat je refereert aan rituele vuren, in het bijzonder aan de verbranding van de Böög, een traditionele gebeurtenis in Zürich, waarbij het in vlammen opgaan van deze sneeuwpopachtige figuur dient om de winter te verdrijven en de lente in te luiden. Het rituele vuur symboliseert hier zowel het einde als het begin van iets. Dat is een terugkerend thema in jouw werk.
‘Op een bepaalde manier kom ik altijd terug op dat mechanisme van beëindigen en opnieuw beginnen. Zo werkt het ook in de muziek. Als je iets opneemt, dan speel je het, maar je weet ook dat het voor altijd in het verleden zal liggen wanneer je naar de opname luistert. Elke regel van een partituur, elk muziekstuk is in zekere zin een cyclus. Een van de dingen die mij het meest fascineert, is wanneer je een album om en om kunt draaien, van het begin naar het einde en weer terug, zo’n album dat je in een loop kan afspelen. Maar ook bij de Mattheüs Passion van Bach werkt dit zo. In het begin van het stuk vertelt het koor je al hoe het zal eindigen: het zal triest zijn, er zal een verrader zijn, Jezus zal sterven. Vanaf het begin wordt duidelijk gemaakt dat er een enorm zwaar drama zal volgen, we weten precies we heen gaan. Dat is hoe je begint vanaf het laatste punt van de tragedie.’
Dit idee van de cyclus komt ook terug in de routing van de tentoonstelling. Bezoekers maken ‘een reis door de tijd tegen de wijzers van de klok in: ze beginnen bij daglicht en gaan terug naar de vorige nacht’. Kun je dit wat meer toelichten?
‘Ik probeer het gebouw te nemen zoals het is. Je hebt de binnenplaats en dan verschillende opeenvolgende ruimtes. Het idee is om een cyclus te hebben van komen en gaan, opnieuw gaan en weer terugkomen. Als een deur gesloten is, word je dus gedwongen om terug te keren. We spelen daarbij ook met de cyclus van het daglicht, hoe het van buiten naar binnen komt, hoe het verschijnt en weer verdwijnt.’
Dat doet me denken aan een ander aspect van je werk. Je werk gaat vaak over sporen die worden achtergelaten. Deze overblijfselen benadrukken wat onzichtbaar is of ontbreekt, als flarden van een herinnering, of een echo.
‘Dat is inderdaad de ervaring die ik wil oproepen. Ik wil dat mensen een concert beleven, alsof het live is; eerst wacht je op iets, dan begint het en beleef je het daadwerkelijk en dan eindigt het en ga je naar buiten met al die echo’s in je hoofd. Het geheel is georkestreerd, met een duur van 24 minuten, min of meer de duur van één kant van een elpee. Dat is de totale cyclus, maar je kunt er ook een fragment van meemaken of juist een herhaling. Er zullen ook visuele elementen zijn; sculpturen gemaakt van restmateriaal. We werken met een organisatie die Rebiennale heet en zij gebruiken voornamelijk materialen die zijn overgebleven van vorige biënnales. Op die manier werken we vanuit de restanten, vanuit de sporen van anderen.’
Dus opnieuw het idee van de levenscyclus, van het begin en het einde.
‘Precies. Na de tentoonstelling, als wij weer zijn vertrokken, wordt alles gerecycled en opnieuw getransformeerd.’
Bij de tentoonstelling The Concert verschijnt een gelijknamig boek met archiefmateriaal, interviews en theoretische teksten van verschillende musicologen, musici en filosofen. Echakhch werkte hierbij samen met onder andere François Bonnet, de directeur van de Groupe de Recherches Musical in Parijs, ook wel bekend als geluidskunstenaar Kassel Jaeger; met Alvin Curran, de in Rome gevestigde Amerikaanse musicus en mede-oprichter van Musica Elettronica Viva; en met Jonathan Sterne, een van de grote musicologen uit Montréal en auteur van The Audible Past. Er is ook een bijdrage van Salomé Voegelin, een performer en musicoloog, gevestigd in Londen, die muziek en geluid benadert vanuit een postkoloniaal en gender perspectief. Echakhch: ‘Het was echt gepassioneerd hoe we met z’n allen gedurende twee jaar aan dit boek hebben gewerkt. Het boek vormt een soort extra dimensie voor het begrijpen van de tentoonstelling.’
Nina Folkersma
