Een door de regering graag aangehaald paradepaardje is XTACY, een parfum dat naar xtc-labs ruikt, dat is ontwikkeld door reclamebureau Roorda voor het Openbaar Ministerie. Onder veel media-aandacht, compleet met flesjes en testers op straat, had dit parfum als doel dat mensen de politie bellen als ze een xtc-lab ruiken. De vraag dringt zich echter op wat dit nu eigenlijk oplost, afgezet tegen meer radicale oplossingen als het reguleren van de verkoop van drugs. Uiteindelijk is XTACY niet veel meer dan een ordinaire klikcampagne vanuit een burgerlijke moraal, terwijl de structurele oplossingen voor de problematiek van legalisering en verslaving onbenoemd blijven.

Kunst of ontwerp dat maatschappelijke vraagstukken agendeert zonder de structurele oorzaken te benoemen, kan worden geduid als ‘pleisterkunst’

Een ander maatschappelijk vraagstuk is dakloosheid. Ontwerper Bas Timmer heeft zich sinds 2022 op dit vraagstuk gestort. Nadat iemand die hij kende die op straat doodvroor, bedacht hij de Sheltersuit: een wind- en waterdichte jas bedoeld voor daklozen. Timmer erkent op zijn website dat zijn designjassen de dakloosheid niet zullen oplossen, en de bezuinigingen op de GGZ en de uitverkoop van sociale woningen die tot deze situatie hebben geleid blijven onbenoemd. Zolang er meer huizen leeg staan dan dat er daklozen zijn in Nederland, dringt zich de vraag op waarom het recht op het leeghouden van huizen die enkel dienen als spaarpot belangrijker wordt geacht dan ieders fundamentele recht op een dak boven het hoofd. Bovendien creëert deze designjas ook onbedoeld een stigma voor de drager, waarbij de dakloze direct herkenbaar is als een aparte groep in de samenleving.

In tegenstelling tot bovengenoemde projecten klinkt in andere landen de roep op afschaffing of inkrimping van de politie juist steeds luider. Deze tendens, ook wel abolitionism genoemd, gaat over de vraag of we maatschappelijke problemen niet effectiever kunnen oplossen met zorg en preventie in plaats van geweld. Vanuit die gedachte ben ik recentelijk met Metro54 een project gestart om alternatieven voor de politie in Nederland te onderzoeken. Onder de titel ‘Let’s Get Free: een toekomst zonder politie?’, organiseerden we een publieke assembly en een serie creatieve workshops om verbeelding over de mogelijke afschaffing van de politie in Nederland te stimuleren. Om de workshops te bekostigen is bij verschillende subsidiegevers geld aangevraagd, maar overal werden we afgewezen. Op één fonds na. In veel gevallen werd het project niet serieus genomen. In andere gevallen werd het gezien als een voorstel dat te extreem of radicaal was om te financieren. Het verschil in de reacties van fondsen op projecten die politiewerk ondersteunen of juist bevragen, illustreert wat de overheid eigenlijk bedoelt met ‘de kracht van creativiteit’.

Ik zie parallellen met de klimaatbeweging, waarbij activisten van Extinction Rebellion die eisen dat subsidies voor de fossiele industrie stoppen, preventief thuis worden opgezocht door de politie. Als ze vreedzaam een snelweg blokkeren, worden ze massaal gearresteerd. Maar als je als ontwerper met duurzame producten komt, zoals leer van fruit, of meubels uit mycelium, dan kun je rekenen op steun van de overheid. Tiny houses van architecten worden gevierd als innovatie in de woningbouw, maar als je een leegstaand pand kraakt dat eigendom is van een Amerikaanse of Chinese durfinvesteerder, dan word je hardhandig uitgezet door de ME.

De creativiteit van ontwerpers en kunstenaars is welkom in Nederland, zolang deze maar niet wordt ingezet om het kapitalisme en de fossiele industrie kritisch te bevragen. Eerder afleidend dan confronterend, dienen kunst en ontwerp vooral als glijmiddel van neoliberale processen.

Oplossingen

Wat kun je dan wel doen als je je als kunstenaar of ontwerper druk maakt over de vele crises in de samenleving? Anarchist en theoreticus Peter Gelderloos stelt in zijn recente boek The Solutions Are Already Here (Pluto Press, 2023) dat er wel degelijk oplossingen zijn, maar dat we geneigd zijn ze niet te accepteren als het geen grootschalige plannen zijn. [7]

In plaats van alleen te denken in de one-size-fits-all blauwdrukken die hebben geleid tot deze situatie, kunnen we beter beginnen bij de vraag wie onze hulp kan gebruiken of waar we ons kunnen aansluiten. Think global, act local; je ziet het terug bij jongeren. Onder de druk van de studieschuld, de woningcrisis en de klimaatcrisis zijn er allerlei initiatieven ter ondersteuning van elkaar. Vooral de politieke kraakacties van Anarcha-Feminist Group Amsterdam (AFGA), Autonomous Student Struggle (ASS) en Mokum Kraakt leggen haarfijn de hypocrisie bloot van leegstand in tijden van schaarste. Ondanks het kraakverbod weten ze op ludieke en creatieve wijze panden te kraken die symbool staan voor het asociale woonbeleid. Zo werd op Koningsdag 2022 een leegstaand pand van de koninklijke huisjesmelker Prins Bernhard jr. gekraakt; eerder al kraakten activisten ‘ter ondersteuning van Oekraïense en Russische anarchisten die tegen hun staat vechten’ een aan het Vondelpark in Amsterdam een leegstaande villa van Russische techmiljardair en Poetin-vriend Arkadi Volozj. De krakers bewonen de huizen en geven ze terug aan de gemeenschap door er openbare discussieavonden, filmvertoningen en exposities te organiseren.

Het verschil tussen de reacties van fondsen op projecten die politiewerk ondersteunen of juist bevragen, illustreert wat de overheid eigenlijk bedoelt met ‘de kracht van creativiteit’

Op het gebied van arbeid zijn er kleine horizontale solidariteitsnetwerken zoals Horeca United waarbinnen werknemers elkaar op effectieve wijze helpen. Horeca United bestaat uit vijftig horecamedewerkers die elkaar helpen bij onbetaald loon of andere arbeidsconflicten. Onlangs wonnen ze hun eerste zaak na een protestactie op het terras van de baas die weigerde uitstaand loon te betalen. De baas schrok zo dat hij meteen overstag ging. Een ander initiatief is Fair Jobs, een nieuw activistisch uitzendbureau opgezet door kunstenaar Klaas Burger en Fairwork om de uitbuiting van Oost-Europese uitzendkrachten door de vele malafide uitzendbureaus aan te kaarten. Gerund voor en door uitzendkrachten hopen ze hier een voorbeeldfunctie te vervullen, waar kunst de aanzet is om tot een betere arbeidswetgeving te komen.

Deze initiatieven zijn weliswaar klein, maar verworvenheden zoals het algemeen kiesrecht, het minimumloon en de achturige werkdag zijn ook ooit begonnen als kleinschalige acties van radicale activisten.

Wederzijdse hulp

De eerder aangehaalde anarchist en schrijver Gelderloos stelt in zijn boek vier vragen aan iedereen die iets wil doen: ‘Wie is er al mee bezig, welke kiemen zijn er? Welke risico’s staan ons te wachten en wie kunnen we helpen?’ Hij benadrukt het belang van wederzijdse hulp als een vorm van directe actie uit het anarchisme waarbij mensen elkaar helpen zonder een machts- of handelsrelatie. Dat zet enige druk op ontwerpers en kunstenaars die mee willen denken aan sociaal-maatschappelijke vraagstukken. Hoe onbaatzuchtig zijn zij? In wier belang doen ze dit? Solidariteitsnetwerken laten zien dat effectieve hulp bieden in tijden van crisis niet moet gaan over het spekken van je portfolio of je cv, maar dat elke mens die je kunt helpen de moeite waard is.

Intussen is de volgende bezuinigingsronde alweer aangekondigd. Het kabinet gaat mogelijk 25 miljoen bezuinigen op het onderwijs, [8] terwijl al duidelijk was dat ook het kunstonderwijs komend jaar flink moet gaan bezuinigen. [9] Aangezien veel kunstenaars en ontwerpers hun praktijk alleen overeind kunnen houden dankzij een deeltijdbaan als docent op een kunstacademie, zal dat een flinke klap zijn voor de culturele sector. Tijd voor actie, maar laten we Gelderloos volgen en niet enkel de mouwen opstropen als individu of uit eigenbelang. Laten we solidair zijn met de stakers die grote bedrijven platleggen, met arbeidsmigranten die worden uitgebuit, met asielzoekers die onmenselijk worden behandeld, met de groeiende groep armen die hun huur en energierekening niet meer kunnen betalen, met de klimaatactivisten en de kraakbeweging. We kunnen het allemaal niet alleen.

DIT ARTIKEL WERD EERDER GEPUBLICEERD IN METROPOLIS M NO.4/2023: INKOMEN