Future Baby Production, ‘UNBORN0X9’, te zien in ‘Reproduction Otherwise’ bij MU Hybrid Art House, foto: Max Kneefel
Een groot ei op roze poten – over veranderende vormen van voortplanting
Hoe kan menselijke voortplanting eruitzien als we politieke, religieuze, medische en wetenschappelijke bezwaren achter ons laten? Dat is een van de vragen die centraal staat in de tentoonstelling Reproduction Otherwise bij MU in Eindhoven. Zeven kunstenaars worden losgelaten op het onderwerp “menselijke reproductie” en verkennen alternatieve vormen van voortplanting.
Zittend in een kartonnen vogelnest – als ware een ei dat uitgebroed moet worden – kijk ik naar de video Unborn (2022) van Puck Verkade. Verkade is verkleed als levensgrote duif en bouwt een nest. Ze heeft last van nesteldrang, maar vraagt zich af waarom eigenlijk. Wil ze zichzelf voortplanten uit vrije wil of omdat dat nu eenmaal van een duif verwacht wordt? Het scherm waarop de video wordt afgespeeld is groot en het nest dichtbij; langzaamaan word je steeds verder Verkades wereld ingezogen. De levensvragen worden in rap tempo op je afgevuurd: moet iedereen zich voortplanten? Vind je de juiste partner? Wat verwacht de maatschappij van mij? Ongemakkelijke vragen die Verkade middels haar video en bijbehorende sculpturen – naast het vogelnest maakte ze ook een groot ei met roze poten – een stem probeert te geven, zodat we ze uiteindelijk kunnen overwinnen.
Eenmaal uit het kartonnen vogelnest geklauterd loop ik verder naar het tweede werk in de tentoonstelling. Ook het werk Surrogate (2021 – ongoing) van Lauren Lee McCarthy nodigt me uit om het mezelf comfortabel te maken: er staan gegolfde roze ligbedden in de ruimte met daarboven beeldschermen waarop video’s te zien zijn. Al liggend bekijk ik een video waarin de oma van McCarthy vertelt over haar twee bevallingen. Die waren niet makkelijk, McCarthys oma dacht dat ze doodging. Maar ze zegt ook dat in de twee jaar tijd die tussen haar beide kinderen in zit zowel op medisch als ethisch vlak veel veranderd is. Dat die verandering zich sinds de generatie van McCarthys oma heeft doorgezet blijkt uit de andere video’s waarin McCarthy zich voordoet als potentiële draagmoeder. Via een app geeft ze aanstaande ouders de kans om alle aspecten van het leven van de draagmoeder te beïnvloeden. De ouders vertellen over hun approach to life en kiezen een spermadonor uit in de app alsof ze een pak melk bestellen. Het contrast met het verhaal van McCarthys oma is groot en laat zien wat technologische voortuitgang kan doen met schijnbaar natuurlijke en intuïtieve processen zoals een zwangerschap.
Verkade heeft last van nesteldrang, maar vraagt zich af waarom eigenlijk. Wil ze zichzelf voortplanten uit vrije wil of omdat dat nu eenmaal van een duif verwacht wordt?
De comfortabele ligstoelen achter me latend kom ik terecht in de volgende ruimte waar het werk Grandmom Mom (2021) van Kuang-Yi Ku gepresenteerd wordt. In tegenstelling tot de andere twee werken die een bepaalde geborgenheid uitstraalden, voelt deze zaal killer aan. Er staat een stalen stellage tegen de rechter wand waarop beeldschermen zijn gemonteerd die babyfoto’s, röntgenfoto’s en afbeeldingen van een full-body scan laten zien. Aan de overkant wordt een video afgespeeld die nieuw licht schijnt op het concept van draagmoederschap. The uterus does not age; it are the testicles and ovaries that do staat er in grote letters op de muur. Ku borduurt voort op een fenomeen dat sinds kort in landen speelt waar draagmoederschap legaal is. Onvruchtbare vrouwen vragen hun (schoon)moeder om draagmoeder te zijn van hun kind. Ku gaat echter verder en stelt een nieuw concept van zwangerschap voor: geriatric pregnancy waarbij vrouwen op gepensioneerde leeftijd zwanger worden van het kind van hun (schoon)dochter zodat die kunnen blijven werken en carrière maken. Een intrigerend doch onheilspellend idee, dat de grenzen van loyale familierelaties en de biologische mogelijkheden van lichaam en/als werk (in het Engels dubbelzinnig vertaald als labor) –verkent.
Tot dusver komt het onderwerp “kinderen” in Reproduction Otherwise vooral aan bod via video’s of foto’s. Ik heb nog geen sculptuur of beeld van een ‘echte’ baby gezien – op een ei met roze poten na. Dit verandert echter zodra ik de volgende ruimte instap en het werk UNBORN0X9 (2016 – ongoing) van Future Baby Production zie. In een donkere ruimte licht een blauw schijnsel een apparaat uit; te zien is een glazen bol waarin een foetus groeit. Over de bol gaat een robotarm heen en weer, die in verbinding lijkt te staan met het schermpje onder de bol waarop een echo van een baarmoeder zichtbaar is. Het is een vreemd gezicht, deze foetus die in leven wordt gehouden door een machine. Alle aspecten die je normaal gesproken met een zwangerschap associeert – ouders, de baarmoeder, een bevalling en hechting tussen moeder en kind – zijn hier radicaal losgesneden en vervangen door technologie. Dat UNBORN0X9 een experiment betreft dat speculeert over de mogelijkheden van ectogenese, de medische term voor de ontwikkeling van een foetus in een kunstmatige baarmoeder buiten het lichaam, wordt nog duidelijker wanneer ik me omdraai en de tafel met literatuur zie met op de muur daarachter een grote mindmap. Er valt nog veel te zeggen over dit onderwerp, maar één blik op de machine met de foetus erin maakt kenbaar dat dit toekomstbeeld wellicht al dichterbij is dan we denken.
Op twee grote schermen die in een 90-graden hoek zijn opgesteld wordt een video van Charlotte Jarvis afgespeeld waarin de creatie van levensvatbaar sperma uit vrouwelijke cellen centraal staat
Over ondenkbare toekomstbeelden gesproken, het werk In Posse: ‘Female’ Semen and Other Acts of Resistance (2018 – ongoing) van Charlotte Jarvis rekt de grenzen van je eigen verbeeldingswereld nog iets verder op. Op twee grote schermen die in een 90-graden hoek zijn opgesteld wordt een video van 44 minuten afgespeeld waarin de creatie van levensvatbaar sperma uit vrouwelijke cellen centraal staat. Jarvis werkt hiervoor samen met wetenschapper Susana Chuva de Sousa Lopes, professor in de, let wel, menselijke gametogenese en embryologie aan het Leids Universitair Medisch Centrum. In Posse combineert zo prestigieus wetenschappelijk onderzoek – Chuva de Sousa Lopes ontving een Vici Beurs van het NWO – met artistieke verbeeldingskracht die traditionele ideeën over gender, geslacht en voortplanting bevraagd. De samensmelting van wetenschap en kunst wordt treffend verbeeld door de installatie in de tentoonstelling: recht tegenover de kunstzinnige video hangen tien reageerbuisjes met, vermoedelijk, sperma uit vrouwelijke cellen.
Terwijl ik het onderzoek van Jarvis en Chuva de Sousa Lopes nog aan het verwerken ben, kom ik terecht in een ruimte waar de wanden zijn volgeschreven met termen als multiple parents, artificial embryo en donors consortium. De zaal herbergt nog twee werken van Jarvis, dit keer in samenwerking met wetenschapper en dichter Patricia Saragüeta: Una Matriz Colaborativo (2021 – ongoing) en In Loco Parentis (2022 – ongoing). Het begint me ondertussen te duizelen, het onderwerp menselijke voortplanting is complexer, maar ook vooruitstrevender dan ik dacht. Dat blijkt ook weer uit het werk Una Matriz Colaborativo, wat in de tentoonstelling slechts de vorm van een glazen sculptuur, kleine film en gedicht aanneemt, maar in werkelijkheid gaat over het kweken van een baarmoeder uit de cellen van meerdere personen. Deze personen zijn niet allemaal vrouw, ook de cellen van transgendermannen en non-binaire personen kunnen hiervoor worden gebruikt. Als het Jarvis en Saragüeta lukt om ook mannelijke cellen te gebruiken in de gekweekte baarmoeder hebben ze een wereldprimeur.
Ondertussen ben ik weer bijna aangekomen bij de ontvangstbalie van MU. Voordat ik daar aankom loop ik langs een wirwar van plastic slangen op de grond die horen bij het werk Untitled (Feeding Through Space and Time) (2021) van Ani Liu. Als ik goed kijk zie ik dat er een witte vloeistof door de slangen loopt: het is artificieel geproduceerde moedermelk. In totaal loopt er 22 liter door de buizen heen, net zoveel als Liu in een maand produceerde na de geboorte van haar tweede kind. Terwijl ik doorloop zie ik rechts van me nog een ruimte waar die ik nog niet heb gezien. Ik loop door de deur naar binnen en wordt plots teruggeroepen door een van de suppoosten. Je mag deze ruimte niet zonder afspraak betreden wordt me verteld, het kunstwerk dat hier te zien is IVF-X (2020) van Victorine van Alphen, is alleen op afspraak zichtbaar. Het is een werk waarin je je eigen cyborg-baby kunt maken en ontmoeten. Een fascinerend voorstel dat me ook wat angst inboezemt. En dus loop ik door richting te uitgang van MU, zonder mijn eigen cyborg-baby te ontmoeten, maar mét veel meer kennis over de menselijke voortplanting en hoe deze er in de toekomst uit zou kunnen zien.
Reproduction Otherwise is te zien bij MU tot en met 27 november 2022
Charlotte Fijen
is kunsthistoricus