metropolis m

Het programma van de openingsweek zit ramvol. Er zijn performances, filmvertoningen, debatten, een galadiner met award ceremony en elke dag excursies per bus naar de verschillende locaties in de stad en ver daarbuiten. In Kalba en Khorfakkan, gelegen aan de oostkust van het emiraat, zijn verschillende oude gebouwen, zoals een voormalige fabriek, een kleuterschool en oud gerechtsgebouw getransformeerd tot tentoonstellingsruimtes. Vooral de Kalba Ice Factory maakt indruk: de brutalistische betonnen structuur die fungeerde als visvoerfabriek en ijsopslag is verbouwd tot een nieuwe permanente locatie voor kunst met een residentiefaciliteit en een paviljoenachtig restaurant met uitzicht op de lagune. De hoge hallen zijn uitermate geschikt voor grootschalige installaties, zoals de monumentale sculpturen van Nari Ward en Ibrahim Mahama en het indrukwekkende werk Uprooted (2020-2022) van Doris Salcedo; een uit 804 ontwortelde bomen samengesteld huis dat een sardonisch commentaar vormt op de permanente staat van ontheemding van migranten en vluchtelingen.

Het indrukwekkende werk Uprooted (2020-2022) van Doris Salcedo, een uit 804 ontwortelde bomen samengesteld huis, vormt een sardonisch commentaar op de permanente staat van ontheemding van migranten en vluchtelingen

Het gebied rondom Kalba en Khorfakkan was vanaf eind jaren zeventig in verval geraakt, maar recentelijk heeft Sharjah (oftewel de regerende familie Al Qasimi) verschillende grootschalige projecten ondernomen om het toerisme in dit kustgebied te stimuleren. Ook in het kustplaatsje Al Hamriya, waar een complex met kunstenaarsateliers en een tentoonstellingsruimte is gerealiseerd, en in de hoofdstad zelf zijn de afgelopen jaren aanzienlijke investeringen gedaan door gebouwen als The Flying Saucer en Bank Street Building op te kopen, op te knappen en een nieuwe bestemming te geven als culturele locatie met hedendaagse kunstprogrammering. Het verhaal gaat dat al deze investeringen een manier zijn om het familiekapitaal van de Al Qasimi’s veilig te stellen. De twee zonen van de nu 83-jarige sjeik zijn op tragische wijze overleden en zijn dochters komen niet in aanmerking als erfgenamen. Jongste dochter Hoor Al Qasimi schijnt buitengewoon gedreven om (nu het nog kan) zoveel mogelijk geld te sluizen naar de uitbreiding van de Sharjah Art Foundation. Dat is alleen maar toe te juichen, zo wordt namelijk naast de tijdelijke biënnale een infrastructuur opgebouwd waardoor hedendaagse kunst en de uitwisseling van kennis daarover een langere echo krijgt en ook in de rest van het emiraat wortel kan schieten.

Ik begin mijn route op het Al Muherija Square, een kunstdoolhof van spierwitte white cube galerieruimtes en enkele historische hofwoningen in de oude binnenstad. In een van deze ruïne-achtige gebouwen is een site-specific werk te zien van Basel Abbas en Ruanne Abou-Rahme, een Palestijns kunstenaarsduo dat bekend staat om intense audiovisuele projecties met flitsen van verre poëzie en gebroken melodieën die een gevoel van verlangen en verlies oproepen dat herkenbaar zal zijn voor eenieder die zijn land heeft verloren. Een andere nieuwe productie die hier te zien is, is de geluidsinstallatie Hum II (2023) van Hajra Waheed, bestaande uit het neuriënde gezang van protestliederen tijdens opstanden in Amerika, Afrika en Azië waarbij vrouwen het voortouw namen – een werk dat Waheed een van de drie Sharjah Biennial Prizes opleverde (de andere twee gingen naar Doris Salcedo en Bouchra Khalili).

Ik vervolg mijn route naar het Calligraphy Square, waar in mijn optiek de hoogste concentratie van interessante werken te vinden is. Ik wandel van hoogtepunt naar hoogtepunt, langs een integer eerbetoon aan Okwui Enwezor van Carrie Mae Weems, prachtige textielwerken van de overleden Indiase kunstenaar Nelly Sethna, een installatie van de in Mughal-miniatuurschilderkunst opgeleide kunstenaar Nusra Latif Qureshi en het immer prachtige werk van Mounira Al Solh. En dan stap ik een absoluut meesterwerk binnen: de videoinstallatie Once Again … (Statues Never Die) (2022) van Isaac Julien, over de vriendschap tussen de Afro-Amerikaanse schrijver, filosoof en queer kunstcriticus Alain Locke en de Afrikaanse kunstverzamelaar Albert Barnes, wiens collectie zowel Locke als de kunstenaars van de Harlem Renaissance inspireerde. Een esthetische, meeslepende film, vertoond op vijf schermen tussen spiegelende zijwanden, met een betoverende jazzsoundtrack en een special appearance van zangeres Alice Smith.

En dan stap ik een absoluut meesterwerk binnen: de meeslepende videoinstallatie Once Again … (Statues Never Die) (2022) van Isaac Julien, over de vriendschap tussen de Afro-Amerikaanse schrijver, filosoof en queer kunstcriticus Alain Locke en de Afrikaanse kunstverzamelaar Albert Barnes

Zoals op elke biënnale zijn er veel videowerken te zien die getuigen van onderzoek naar historische of actuele gebeurtenissen en daar een persoonlijke, politieke of poëtische wending aan geven. In Kalba Kindergarten word ik geraakt door het aangrijpende videowerk Wonderland (2016) van Erkan Özgen waarin een dertienjarig doofstom jongetje die na de IS-aanvallen uit Syrië is gevlucht, met gebaren, geluiden en gezichtsuitdrukkingen de gruwelijkheden visualiseert waarvan hij en zijn familie getuige zijn geweest. In Khorfakkan Arts Centre maakt het videowerk van de Berlijnse kunstenaars Nina Fisher en Maroan El Sani indruk; het neemt de historische Olympische overwinning van de Ethiopische hardloper op blote voeten Ababe Bikila in Rome in 1960 als uitgangspunt voor een pleidooi voor meer bewegingsvrijheid voor vluchtelingen en migranten te midden van de fascistische architectuur van de EUR-wijk in Rome. Het is een van de zeldzame werken op de biënnale dat zich afspeelt in Europa.

Naast meer hoogstaande videowerken van oude bekenden als Amar Kanwar en Coco Fusco en de jongere garde waaronder Bouchra Khalili en Ali Cherri, is er ook veel aantrekkelijke schilderkunst en sculpturaal werk te zien. Noemenswaardig zijn Thenjiwe Niki Nkosi’s geschilderde portretten van publieke en persoonlijke helden en Wangechi Mutu’s nieuwe serie reliëfs van aardse, kleiachtige, macabere vrouwenfiguren getiteld Buried Brides (2022). Een andere blikvanger is een sculpturale installatie met textiel, brons en zand van de Ghanese kunstenaar Zohra Opoku. De subtiliteit van haar werk moet echter opboksen tegen de zwaar beladen didactiek van andere werken. Op een gegeven moment beginnen de teksten op de titelbordjes steeds meer op elkaar te lijken met terugkerende woorden als identiteit, verlies, herinnering, geweld, ontheemding en ontwrichting.

De Sharjah Biennial heeft zich nog verder verwijderd van het eurocentrische narratief. Ze grijpt terug op lokale en regionale geschiedenissen en netwerken, inheemse kennis en deep time

Ik vraag me af welke nieuwe perspectieven deze biënnale opent of toevoegt aan die van Enwezor. Elk evenement in het mondiale biënnalecircuit probeert tegenwoordig te doen wat Enwezor vierentwintig jaar geleden al deed: de beperkingen van de westerse kunstgeschiedenis overstijgen en de positie van historisch gemarginaliseerden versterken. Veel van de werken op deze biënnale passen naadloos in dit straatje en zijn dus helemaal in de geest van Enwezor, maar daardoor blijft het geheel ook wat hangen in hetzelfde register en lijkt het weinig vernieuwend. Toch is er weldegelijk iets veranderd. De Sharjah Biennial heeft zich nog verder verwijderd van het eurocentrische narratief. Ze grijpt terug op lokale en regionale geschiedenissen en netwerken, inheemse kennis en deep time (vóór het zogenaamde ‘begin’ van de geschiedenis van de Golfstaten, dat door Europese historici vaak wordt gedefinieerd als de twintigste-eeuwse olie-expedities van westerse mogendheden).

In het voorwoord van het Guidebook wordt gesteld dat het gaat om de ervaring ‘van binnenuit’. Als buitenstaander ervaar ik vooral dat dit land eindeloos complex en tegenstrijdig is. Het emiraat maakt deel uit van een land dat een smeltkroes is van hybride culturen, met een bevolking die voor ongeveer negentig procent bestaat uit burgers van andere landen (het hoogste percentage ter wereld); het is ultraconservatief (homoseksualiteit is illegaal en het strafrecht van Sharjah discrimineert actief lgbtqia+-personen), maar er is geen censuur op de vele werken op de biënnale over vrouwenrechten of queer culture. Het land wordt gedreven door handelsgeest en ondernemingszin, die eerder lijken voort te komen uit opportunisme dan uit ideologie, en tegelijkertijd huisvest het een biënnale die er al dertig jaar voor zorgt dat hele generaties schoolkinderen opgroeien met de meest vooruitstrevende hedendaagse kunst.