metropolis m

Het is een vraag die ook Henri Michaux bezighield. Zijn werk vormt een ankerpunt in de expo. De schrijver-schilder onderzocht de kloof die de werkelijkheid scheidt van haar weergave. Hij probeerde zo dicht mogelijk bij de ervaring of waarneming zelf te komen. Na reizen door Zuid-Amerika en Azië begon hij daarom te experimenteren met hallucinogene middelen, zoals lsd, ether, opium, psilocybine en mescaline. Aanvankelijk verwerkte hij die ervaringen in reisverslagen en boeken, maar na de dood van zijn vrouw besefte hij dat de taal hem beperkte. Hij begon te tekenen in de hoop dat hij dat wat hij niet geschreven kreeg toch kon vatten.

Veel mensen begrijpen extase vooral als een gevoel van extreme euforie. Maar kijk je goed naar de oorsprong van het begrip, dan openbaart zich de mogelijkheid van een veel bredere betekenis

The Ecstatic Being brengt diverse geschriften en tekeningen van Michaux samen in Cabinet Intallation: Le Corps Halluciné (1899-1984). Je ziet daarin zijn praktijk veranderen. Boeken en verslagen verschuiven naar zinnen en woorden, die op hun beurt weer vervormen tot lijnen en abstracte tekeningen. Die laatste doen denken aan de action paintings van Jackson Pollock. Het grote verschil in de aard van de tekeningen valt op. Soms gedetailleerd, alsof je kijkt naar iets dat je onder een microscoop verwacht. Dan weer uiterst eenvoudig, ritmisch, alsof hij de pulsen en energie van zijn trips trachtte te vatten. Zorgen verschillende hallucinogene middelen voor verschillende uitingen? Je komt het niet te weten, en dat lijkt ook het punt. Michaux schilderde de ‘ongeordende bewegingen’ van zijn ‘ik weet het niet’ dat zich in zijn onbewuste roerde.

Net als Michaux wil The Ecstatic Being de ervaring van het veranderde bewustzijn vatten. Dat  doet de tentoonstelling op twee manieren. Enerzijds komen er werken aan bod die extase onderzoeken en doordenken. Ze werpen een blik op de geschiedenis van geestverruimende praktijken, de verscheidenheid aan toestanden, de intenties erachter en de contexten waarin ze plaatsvinden. Anderzijds passeren werken de revue die de bezoeker zelf deze andere staat van zijn daadwerkelijk willen laten ervaren.

De meer onderzoekende werken vormen het gros van de tentoonstelling. Zo begint The Ecstatic Being met werken die een licht werpen op de lange traditie van geestverruimende middelen, vooral in eeuwenoude religies. Warre Mulder neemt voor zijn sculpturale installatie bijvoorbeeld de Keltische god van flora en fauno Cernunnos en de Griekse god van de wildernis Pan als uitgangsppunt, samen met hallucinogene planten als nachtschade en alruin. Fia Cielen laat zich in haar tekeningenreeks SOMA (2013) inspireren door het gebruik van psychoactieve paddenstoelen in vroegchristelijke natuurreligies.

Beiden gaan op zoek naar een beeldtaal die deze oude, alternatieve kennissystemen proberen te vatten. Zo plaatst Cielen de hoeden van de paddenstoelen 24 uur op papier en tekent rond de afdruk van de sporen, die doen denken aan ogen, gezichten. De driftige vormen van de gezichten hinten naar een andere, wildere blik op de werkelijkheid. Openen en verruimen de ogen ons perspectief? Dat de sporen op de tekeningen opnieuw tot paddenstoelen kunnen uitgroeien, geeft dit werk bovendien een transformatief potentieel. Mulder combineert en refereert dan weer vrijelijk in zijn sculpturen en gaat zo in tegen onze vaak lineaire, afgebakende manier van begrijpen. Het zijn visueel boeiende werken, maar tegelijk voelen ze wat hermetisch. Had wat meer duiding over de geschiedenis en inspiratie erachter geholpen?

Fia Cielen laat zich in haar tekeningenreeks SOMA (2013) inspireren door het gebruik van psychoactieve paddenstoelen in vroegchristelijke natuurreligies

Een andere groep werken gaat dieper in op de diversiteit aan geestverruimende of -alternerende toestanden. Zo kijken we in het videowerk Trypps #7 (2010) van Ben Russell naar een jonge vrouw die in hogere oorden blijkt want we volgen haar lsd-trip. We zien minimale veranderingen in haar gezichtsuitdrukking. Of niet, wat al snel merk je dat wat we zien niet de vrouw is, maar een reflectie ervan in een spiegel. Een goede observator kan dat snel opmerken aan een kleine, rode lichtweerkaatsing bovenaan in beeld. Wanneer de spiegel om zijn as begint te draaien, kan je er niet meer omheen. Het beeld dat we hadden van de werkelijkheid klopt niet. Wanneer de spiegel sneller en sneller wentelt, kan je het beeld amper nog volgen. De vrouw en de wereld worden wazig. Onze blik tolt. Wie kijkt scherper naar de wereld, de vrouw op lsd of wij?

Ook bij Matt Mullican kijken we naar iemand in trance. En net als bij Michaux sturen bewegingen die ontspringen uit het onbewuste het werk, ditmaal opgewekt door hypnose. Verschillende recordings van zijn hypnoseperformances uit 1996 in Leuven en Brussel tonen hoe hij het nu eens koud heeft en dan weer dorst krijgt; hoe hij nu eens ‘op zijn ogen loopt’ en dan weer tekeningen maakt als 4- en 55-jarige. Maar net als bij Ben Russell observeren we hier niet écht Mullican. Zijn alter ego That Person steelt de show. Beide werken bieden een fascinerende maar tegelijk bevreemdende ervaring. We kijken naar mensen die in ‘een andere wereld’ of ‘hogere sferen’ vertoeven. Tegelijk confronteren ze ons met de gebreken van ons observatievermogen.

Veel van de werken tonen dat extase een waardevolle ervaring is. Toch is het ook niet zonder risico. Dat maken Nan Goldin met Sirens (2019-2021) en Jeanne Susplugas met Containers (2019 en 2023) meer dan duidelijk. Laatstgenoemde werk is een reeks tekeningen gebaseerd op de typische medicatieflesjes uit de Verenigde Staten. De woorden op de etiketten vervangt Susplugas met quotes. Zo is er een tekening met de quote ‘Et puis je prends des calmants, et tout s’arrange, tout s’arrange’[1] van de Franse schrijver Michel Houellebecq. Een quote van The Eagels doet verlangen naar een andere realiteit. De mooie tekeningen doen zo nadenken over de mentale staat van het individu en de samenleving.

Sirens van Goldin, die volledig bestaat uit found footage, brengt eenzelfde boodschap. De film is een ode aan Donyale Luna, het eerste zwarte supermodel en cultureel icoon uit het New York van de jaren 60. Ze stierf op erg jonge leeftijd aan een overdosis heroïne. De film is een aaneenschakeling van weelderige beelden van clips uit meer dan 30 films, o.a. Satyricon van Federico Fellini en Luna’s Screen Tests van Andy Warhol. Ook passeren stukken uit films van Kenneth Anger, Michelangelo Antonionin en Lynee Ramsay en beelden van een Londense rave uit 1988. Samen met de muziek van componist Mica Levi verbeeldt deze film de verleidelijke euforie van drugs. Maar de titel, die verwijst naar de sirenen uit de Griekse mythologie, doet ons herinneren dat deze lyrische beelden van genot ook een duistere kant verhullen.

Andere werken willen bij de bezoeker zelf een geestverruimende staat op te wekken. Opvallend: elke keer gebeurt dat aan de hand van muziek. Zo wil de geluidsinstallatie Endolphins (2023) van de Amerikaanse Hanne Lippard via de constante herhaling van een woordspel waarin ‘endorphin’ en ‘dolphine’ versmelten tot één woord een gevoel van trance opwekken. Elke betekenis van de woorden die je hoort zou moeten verdwijnen. Een fascinerende opzet, want de staat die Lippard wil opwekken kennen wij als talige wezens niet. Het is dan ook jammer dat het werk niet helemaal tot zijn recht komt. De installatie staat in een zaal vol ander boeiend werk, wat maakt dat je je er moeilijk aan kan overgeven. Sowieso lopen veel bezoekers langs het werk heen, zonder tussen de speakers plaats te nemen. Is de typische white cube wel de beste ruimte voor dit ervaringswerk?

Dan krijg je als bezoeker betere omstandigheden bij X-ED ESSAY (2023) van zenboeddhist Tom Hannes. Dat werk wil een gelijkaardig effect sorteren. Het is gebaseerd op Writings through the Essay: On the Duty of Civil Disobedience (1987) van John Cage. Voor Artefact maakt Hannes een herinterpretatie van het werk uit 1985 waarvoor Cage achttien tekstfragmenten insprak uit Essay on the duty of civil disobedience, het anarchistische manifest van Henry David Thoreau. Negen boxen, elk met twee sporen, spelen de audio tegelijk af, waardoor de tekst onverstaanbaar wordt en de klank bezwerend. Hoewel Thoreaus tekst niet verstaanbaar is, is de inhoud ervan wel van belang. De installatie heeft zo een tegelijk meditatief en politiek karakter. Het doet denken aan wat Slavoj Žižek zegt over meditatie: als de rust die ermee tot stand wordt gebracht vooral als doel heeft erna nóg meer en harder te kunnen werken, dan vormt meditatie de beste religie voor het kapitalisme.

Met X-ED ESSAY toont Hannes op eenvoudige maar boeiende wijze dat meditatie, en extase, over meer gaan dan persoonlijk welzijn

Met X-ED ESSAY toont Hannes op eenvoudige maar boeiende wijze dat meditatie, en extase, over meer gaan dan persoonlijk welzijn. Dat dit werk een aparte ruimte krijgt, doet het bovendien beter werken. Je moet je er uiteraard nog altijd aan overgeven, maar wie de tijd neemt, wacht een bijzondere ervaring. Het maakt bovendien dat je de lijntekeningen uit de reeks Untitled van Julius Bockelt anders gaat bekijken. Na de meditatie-sessie is het haast of de precieze lijnen, gemaakt met een fijne inktpen op papier, gaan vibreren. Ze lijken onderdeel te worden van het geluidswerk van Hannes.

Maar het echte hoogtepunt van The ecstatic being is de video HYPNOPOMP (2023), het tweede tentoongestelde werk van Cielen. In een kleine black box van gordijnen zie je op twee videoschermen gabbers in een open weide ‘hakken’ op hardcoremuziek aan meer dan 200 beats per minute. De repetitieve muziek en bewegingen brengen hen in trance. De dansstijl resoneert met repetitieve dansrituelen, zoals de draaiende derwisjen in de soefi-traditie, die eveneens vormen van trance moesten opwekken. De video’s worden aangevuld met een monolithisch sculptuur. Het verbeeldt de visuele vervormingen en visualisaties die mensen in trance ervaren aan de hand van de project mapping en heeft iets van een paddenstoel die zelf aan het trippen is. Cielen laat verschillende oude en nieuwe betekenissen en ervaringen van extase in elkaar overlopen. En met de wilde hardcoredrums die de ruimte vullen en de repetitieve choreografie voel je je zo zelf in een state of trance glijden die tegelijk rust en energie biedt. Hoe het onderzoekende en ervarende zo samenkomen in één werk is zondermeer bijzonder.

Het mag duidelijk zijn: The Ecstatic Being: Between Knowing and Understanding brengt in een ruim opgezette en bijzonder zorgzaam opgestelde tentoonstelling een brede waaier aan artistieke strategieën samen om een haast onvatbaar maar belangrijk concept als extase aan de orde te stellen. Maar af en toe toont de expo ook werken die moeilijker passen in het thematische geheel. Het wandtapijt Grand mas Laboratory (2020) van Laure Prouvost en de tekeningen en sculptuur in Emma Talbots Fluid (2018) zijn beide boeiende, prachtige uitingen van ecofeminisme. Ze stellen vragen over onze verhouding tot en de verwevenheid van natuur, kapitalisme, technologie en feminisme. Beide werken dragen dan wel betekenissen van transformatie en metamorfose in zich, zo verbeeldt Talbot hoe we verbonden zijn met de natuur en hoe dat ons transformeert en symboliseert Prouvost de klimaatopwarming met een smeltend labo dat zo in een wat trippy sfeertje hangt, toch is de link naar extase is hier wat zoek. Het maakt dat ze, zeker in verhouding tot de andere werken, toch wat uit de toon vallen. Maar veel maakt dat niet uit. The Ecstatic Being: Between Knowing and Understanding is vooral een boeiende, geestverruimende trip die via diverse ‘doors of perceptions’ een blik werpt op wat er zich zou kunnen bevinden buiten dat wat we denken te kennen.