metropolis m

Dit najaar vindt in Leuven het New Horizons | Dieric Bouts Festival plaats. Dan viert de stad uitbundig haar belangrijkste kunstenaar Dieric Bouts, die al in de vijftiende eeuw gold als radicale vernieuwer. In de aanloop van de festiviteiten nodigde Museum M Magid uit om aan de slag te gaan met het belangrijkste en beroemdste werk van de grootmeester voor een nieuwe productie. Het Laatste Avondmaal (1464-68) van Bouts, wat wordt beschouwd het als hét topstuk van de Vlaamse Primitief, prijkt al sinds jaar en dag in een zijkapel van de Leuvense Sint-Pieterskerk. Het is een van de meest iconische (olieverf) schilderijen van de stad, van Vlaanderen, van België en van de Lage Landen.

Een korte toelichting over dit werk. Bouts schilderde zijn drieluik in opdracht van Het Broederschap van het Heilige Sacrament, een in 1432 opgerichte ‘moderne’ vereniging die vooral leken, oftewel personen die geen kerkelijke geloften aflegden, wilde aanmoedigen een leven te leiden van vroomheid en spiritualiteit. De focus van Het Broederschap van het Heilige Sacrament lag op de Eucharistie, een onderwerp dat nergens anders zo helder aan bod komt als in het Bijbelse verhaal van Het Laatste Avondmaal, het moment dat Christus zelf de Eucharistie instelt. Het centrale deel van het drieluik toont Jezus en de apostelen aan tafel, een episode uit het Nieuwe Testament. De vier zijpanelen verwijzen naar verhalen uit het Oude Testament. Ze verbeelden (1) de koning Melchisedek die brood en wijn aan Abraham schenkt; (2) het Joodse Paasmaal; (3) het vergaderen van manna door vrouwen, mannen en kinderen; en tot slot (4) een engel die op een bergpad de profeet Elia aanraakt. Bouts verbindt in dit drieluik – naar wens en opdracht van Het Broederschap van het Heilige Sacrament – dus het Oude en het Nieuwe Testament. Dat moest destijds gelezen worden als bewijs dat de dingen des levens verlopen volgens het draaiboek van God.

Hoewel het centrale paneel eeuwenlang in de Sint-Pieterskerk bleef hangen, verplaatsten de zijluiken meermaals van locatie. Ze werden herhaaldelijk gestolen, maakten deel uit van politieke spelletjes, werden ingezet als onderhandelingsinstrumenten en golden ook – en uiteindelijk – als symbolen voor oorlogsherstel. In concreto toefden de luiken in de negentiende eeuw in twee Duitse musea, met name de Alte Pinakothek in München en het Bode Museum in Berlijn. In 1919 keerden ze, als direct gevolg van een verordening in het Verdrag van Versailles, terug naar hun thuisstad en werden ze herenigd met het centrale paneel. De nazi’s vonden de zijpanelen met de scènes uit de Joodse diaspora maar niks. Dus namen ze de panelen in 1942 met geweld in beslag om ze in een Oostenrijkse zoutmijn te ‘begraven’. Na de bevrijding brachten Amerikaanse soldaten ze terug naar Leuven waar ze weer aan het centrale paneel in de Sint-Pieterskerk gekoppeld werden.

In haar korte tweekanaalsvideo The Migration of the Wings (2023, 9’34”) toont Jill Magid enerzijds de locaties waar de werken bivakkeerden en anderzijds de ontmanteling van de zijpanelen in de Sint-Pieterskerk door professionele art handlers. De twee projecties zijn op grootformaat tegenover elkaar te zien. Minutieus en uiterst geconcentreerd halen de professionals, voorzien van nette witte handschoenen, de zijpanelen uit hun glazen bekistingen. Voorzichtig dragen ze de werken naar de houten kisten die een paar meter verderop staan te wachten, klaar voor transport naar een onbestemde plek. De geluiden van de elektrische schroevendraaiers, het gesteun en gezucht, de voetstappen en dies meer mengen zich met de soundtrack van de projectie aan de overkant. Op elke locatie die in beeld verschijnt, plaatste Magid namelijk (een of meerdere) luidsprekers waaruit bitterzoete, melancholische, zelfs licht snotterige maar toch wondermooie klarinettonen weerklinken. Deze muziek van componist en muzikant Stuart Bogie loopt, botst en echoot schijnbaar eindeloos door tussen de twee projecties.

Ik lees in de tekst van curator Valerie Verhack dat deze compositie gebruik maakt van zogeheten impulsantwoord-technologie. Dat procédé bestaat eruit een lange of korte toon in een ruimte af te spelen en de echo daarvan mee te nemen in de mix. De muziek van The Migration of the Wings mengt bovendien de geluiden op de verschillende getoonde locaties, waardoor ze op symbolische wijze met elkaar verbonden raken.

Deze zet is slechts een van de schrandere, gevoelige en sublieme tactieken die Magid in dit werk tentoonspreidt. Wat we zien, de ontmanteling en handling van een beroemd schilderij, is eigenlijk vrij banaal. Maar de kunstenaar zet je met haar video aan het denken over grote onderwerpen en verschuivingen. Zoals de tentoonstellingstekst stipuleert, bevraagt de film ‘hoe objecten kunnen worden ingezet als politieke pionnen, en hoe die objecten de sporen van geweld bevatten die doorheen de geschiedenis weerklinken, als we luisteren.’ Bovenal biedt Magid een grote opening en een gulle uitnodiging om te reflecteren. Dit werk creëert een canvas dat door iedereen verschillend ingevuld kan worden. Zo dwalen mijn gedachten af naar cyclische bewegingen in de geschiedenis, de invloed van politiek, onrechtvaardige gebeurtenissen op het wereldtoneel in het verleden en vandaag, de kracht en het belang van kunst.

Naast de tweekanaalsvideo toont Magid in Museum M ook enkele sculpturen. Onder haarscherp uitgelichte, op sokkels geplaatste glazen kubussen plaatste ze lagers, oftewel scharnieren, de hengsels die Het Laatste Avondmaal binden – of juist niet. In het Engels wordt een scharnier ook een bearing genoemd, lees ik in de bijbehorende zaaltekst, en to gather one’s bearings is een uitdrukking die op ‘het besef van de positie van de omgeving’ duidt. Er zijn ook de noodzakelijke pinnen die de scharnieren, ‘het zwakste deel van een constructie’, samenhouden. Ook met deze installatie nodigt Magid uit tot filosofisch mijmeren.

Het meesterlijke, ontroerende en adembenemende The Migration of the Wings is woordeloos. Of toch niet helemaal. Op een gegeven moment roept iemand (buiten beeld?) C’est magnifique!. Het is inderdaad meesterlijk hoe een korte video zo enorm diep kan snijden. Magid keert dit najaar terug naar Leuven met een nieuwe productie voor het New Horizons | Dieric Bouts Festival. Ik kan haast niet wachten tot het herfst is.