Het is een van de meer letterlijke verbeeldingen van het onderwerp van de tentoonstelling Refresh #2: War & Conflict, nu te zien in het Amsterdam Museum. Voor deze tweede editie van Refresh Amsterdam, een tweejaarlijkse interdisciplinaire en stadsbrede manifestatie over Amsterdamse stadscultuur, werkte het Amsterdam Museum samen met hoofdpartner We Sell Reality en meer dan twintig andere Amsterdamse culturele instellingen om gezamenlijk te onderzoeken hoe oorlog en conflicten over de hele wereld en door de tijd heen weerklinken in de context van Amsterdam. Want de Nederlandse hoofdstad is niet alleen gevormd door oorlogen en de gevolgen ervan, ook is er vanuit Amsterdam bijgedragen aan conflicten en onderdrukking op vele plekken ter wereld. En omdat Amsterdam door de geschiedenis heen ook vaak dienst doet als toevluchtsoord, dragen veel inwoners nog altijd de gevolgen van oorlog, conflict en geweld met zich mee. In deze tentoonstelling worden de verhalen, ervaringen en perspectieven van twintig kunstenaars en collectieven samengebracht.

Oproep tot verbinding

De kunstenaars in Refresh #2: War & Conflict komen van over de hele wereld: van Syrië tot Oekraïne, van Kosovo tot Kameroen, van Teheran tot Amersfoort. Algemeen directeur van het Amsterdam Museum, Judikje Kiers, vertelt dat het een van de uitgangspunten was om uiteenlopende perspectieven bij elkaar te brengen, zowel inhoudelijk als geografisch. ‘Wat de werken met elkaar gemeen hebben is de oproep tot verbinding die erin doorklinkt. Elk werk nodigt uit om een gesprek op gang te brengen en nieuwe inzichten op te doen.’ De diversiteit aan perspectieven verraadt dat het nooit de intentie was om een compleet of afgerond verhaal te vertellen – en tevens dat dit een onmogelijke opgave zou zijn. Curator van Refresh Amsterdam, Imara Limon, legt uit dat ze met deze editie juist voelbaar wilde maken wat oorlog en conflict betekent voor individuele kunstenaars: ‘Voor sommigen is oorlog en conflict een dagelijkse realiteit. Wat doet dat met je? En wat doet het met je ervaring van de stad?’ Rondom deze vragen schreef het Amsterdam Museum in mei 2022 een open call uit voor het project. Uit honderden inzendingen werden uiteindelijk de twintig kunstenaars geselecteerd wiens werken nu in het museum op verschillende plekken door de hele stad te zien zijn.

Voor deze editie van Refresh Amsterdam werkte het Amsterdam Museum samen met twintig culturele partners in Amsterdam, waaronder de Appel, Podium Mozaïek, Sexyland World, The Black Archives, W139 en OSCAM. Bij veel van deze partners worden manifestaties georganiseerd, werken getoond of tentoonstellingen geopend in het kader van Refresh Amsterdam. Op de NDSM-werf is bijvoorbeeld Clinton Kabena’s installatie Landed Rock (2022) te zien; bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) wordt Pieter Paul Pothovens installatie Overtoom 274 (2023) getoond; bij P/////AKT presenteren Anika Schwarzlose en Elena Khurtova het tweede deel van hun installatie Residue (2023) en bij Framer Framed opent de tentoonstelling Performing Colonial Toxicity van Samia Henni.

Limon vertelt dat de partners echter niet alleen presentatielocaties zijn, maar dat er ook gezamenlijk aan de inhoudelijke invulling van het thema werd gewerkt: ‘In de samenwerking met de partners en de kunstenaars veranderde ook onze eigen kijk op oorlog en conflict in relatie tot Amsterdam. Er zijn voortdurend ontwikkelingen – van Noord-Soedan tot Eritrea – die een lokale weerklank vinden. De actualiteit speelt constant om ons heen, ook hier. Het dwingt je stil te staan bij wat je aangrijpt, wat je raakt.’

De tentoonstelling opent met de installatie The Flood (2021-23) van Tina Farifteh, waarin je meteen de zee instapt. Op drie van de vier muren en in de soundtrack kabbelen golven, het geheel roept een verraderlijk gevoel van ontspanning bij me op. Farifteh vertrok vanuit het gegeven dat de mensen die via het water Europa proberen te bereiken opvallend vaak met watermetaforen omschreven worden: ‘tsunami’s aan vluchtelingen’ of ‘we worden overspoeld door migranten!’ Op de vierde muur van de ruimte noteerde Farifteh citaten van deze mensen en de huiveringwekkende cijfers waarmee hun tocht kan worden samengevat: 14/06/2023, 646 people including children, women and men. Drowned. Boat sank south of Pylos (Greece) while the Greek Coast Guard was on the scene. Limon legt uit dat Farifteh deze cijfers nauwkeurig bijhoudt, een documentatieproces dat tot op heden door geen enkel land wordt uitgevoerd. Terwijl er, aldus Farifteh zelf, tussen 1993 en 2023 minstens 52.760 vluchtelingen verdronken zijn onderweg naar Europa en er nog vele duizenden meer nooit zijn gevonden of gedocumenteerd.

Tarp en tie-wraps

Een ander project dat hard binnenkomt is Edgelanders: Amsterdam on Trial (2023) van Ehsan Fardjadniya en Raul Balai, hier gepresenteerd als installatie van tarp en tie-wraps, materialen waarmee wereldwijd provisorische woningen worden opgetuigd voor en door mensen zonder huis. De titel voor het project, vertelt Fardjadniya, is afkomstig uit het boek The Salt Path (2019) van Raynor Winn, waarin edgelanders worden omschreven als mensen die tussen het wal en schip van de samenleving vallen en gedwongen zijn aan de randen ervan te (over)leven. Op het tarp presenteren Farjaniya en Balai documentatie van de soms kafkaëske juridische en ambtelijke procedures die mensen zonder officiële papieren in Amsterdam moeten doorlopen om in aanmerking te komen voor bijvoorbeeld de bed-bad-broodregeling. Deze regeling werd in 2005 in het leven geroepen om uitgeprocedeerde asielzoekers te voorzien van basisvoorzieningen, zoals sobere opvang. Sinds 2019 is een van de voorwaardes voor deze regeling dat een ongedocumenteerd persoon meegewerkt aan de eigen deportatie, ook wanneer nog een tweede asielprocedure ingezet zou kunnen worden. De hier getoonde installatie draagt de titel Chapter One: The Background en is slechts de eerste stap binnen een groter programma aan performances en installaties. Balai vertelt dat ze met het project de stad Amsterdam ter verantwoording willen roepen: ‘Een stad waar mensenrechten belangrijk zijn moet toch ook aan ongedocumenteerde personen basale benodigdheden zoals een dak boven het hoofd kunnen bieden?’

De tentoonstelling staat bol van dergelijke indrukwekkende verhalen. Zo vertelt Susanne Khalil Yusef met de vrolijkgekleurde installatie We Come in Pieces (2023) over het leven onder constante dreiging en onderdrukking in Palestina. Op het eerste oog doet de bonte installatie vrolijk aan, maar schijn bedriegt: de Yusuf Boys, twee grote hoofden die in de ruimte liggen en staan, vertegenwoordigen Palestijnse jongens die gedood werden onder de Israëlische bezetting van Palestina. De elegant gevormde keramieken theepotten zijn beplakt met portretjes van mensen die zich uitspreken tegen de mensenrechtenschendingen, de muren zijn versierd met keffiyeh-patronen van de Palestijnse Arafat-sjaal, die symbool staan voor vrijheid en de strijd voor onafhankelijkheid.

In het trappenhuis hangt een enorme stadsplattegrond van Amsterdam – op het balkon tussen de twee wentelende trappen sta ik op ooghoogte met het Centraal Station. Dit archiefwerk van Gert Jan Kocken, getiteld Depictions of Amsterdam 1940-1945, is opgebouwd uit 111 kaarten en luchtfoto’s van Amsterdam, die nauwkeurig over elkaar heen zijn gelegd. ‘Kaarten zijn nooit neutraal’, legt Kocken uit. ‘Ze zijn altijd gemaakt met een achterliggende intentie, dus moet je altijd bewust zijn van wat er eigenlijk mee in kaart wordt gebracht.’ Als voorbeeld noemt hij de zogenoemde ‘stippenkaart’, waarmee Amsterdamse ambtenaars in opdracht van de Duitse bezetter de verspreiding van Joden door de stad bijhielden. Elke zwarte stip staat voor tien Joodse mensen, vaak naar boven afgerond. Kocken werkte tussen 2009 en 2023 aan deze kaart van Amsterdam, maar, zo vertelt hij, ‘met elke nieuwe vondst krijgt het werk weer een nieuwe dimensie en brengt het weer een dieper begrip van de geschiedenis van de stad.’

Graf in de woonkamer

Naast de hier besproken tentoonstelling in het Amsterdam Museum en de werken die op verschillende plekken in de stad gepresenteerd zijn, omvat Refresh Amsterdam ook een uitgebreid publieksprogramma dat meteen in het openingsweekend van start zal gaan. Op 8 oktober vindt bijvoorbeeld in het Amsterdam Museum het symposium War, Conflict, and the City plaats rondom de invloed van internationale oorlogs- en conflictsituaties op het leven in de stad, en hoe mensen met een migratieachtergrond hun directe omgeving en woonsituatie ervaren.  

Hoofdpartner van het project, collectief We Sell Reality, zal als onderdeel van het publieksprogramma een drietal herdenkingsbijeenkomsten organiseren. We Sell Reality is een kunstcollectief van ongeveer vijftien gedocumenteerde en ongedocumenteerde makers, dat werk maakt rondom ervaringen van immigratie en het paradoxale gegeven dat grenzen voor de ene groep uitnodigend open staan en voor anderen krampachtig gesloten blijven. De meeste leden van het collectief zijn zelf als immigrant gevlucht naar Nederland en velen van hen hebben ervaring met de ambtelijke en juridische obstakels die daarmee gepaard gaan. De drie herdenkingsbijeenkomsten zullen gericht zijn op oorlogen, de gevolgen en de slachtoffers ervan op verschillende plekken op aarde waar het collectief zich mee verbonden voelt. Opdat deze gebeurtenissen en mensen ook in Amsterdam een actieve aanwezigheid krijgen in de stad.

De tentoonstelling Refresh Amsterdam #2: War & Conflict laat een diepe indruk op me achter. Het lijkt alsof er bewust geen grootse of meeslepende statements worden gemaakt over zogenaamd universele ervaringen van oorlog en conflict. De tentoonstelling werkt juist omdat er met elke installatie vertrokken wordt vanuit een individueel verhaal dat steeds in een persoonlijke (beeld)taal wordt overgebracht, waardoor wordt ingespeeld op een gevoel van begrip en compassie voor de ander. Als concreet voorbeeld wil ik nog een laatste installatie noemen: Levenslijnen; het onthouden graf in de woonkamer (2023) van Handan Tufan, waarin ze bezoekers in haar eigen nagebouwde woonkamer verwelkomt. Aan de muur hangt een foto van haar oom die al dertig jaar vermist is. Bij veel Koerdische families hangen foto’s in de woonkamer van dierbaren die verdwenen of gedood zijn door het Turkse leger. Omdat deze mensen nooit een graf hebben gekregen, richten families thuis een herdenkingsplek voor ze in. Tufan nodigt je uit om neer te ploffen op de bank en enkele van deze verhalen te volgen in een interactieve documentaire. Wederom komen gebeurtenissen en conflicten die zich ogenschijnlijk ver weg afspelen, opeens heel dichtbij. Het had ook jouw verhaal kunnen zijn, jouw huis dat opeens geen thuis meer is, een foto van jouw dierbare aan de muur, jouw stad die onveilig blijkt.