metropolis m

Reset Modernity!, de derde tentoonstelling van filosoof en anthropoloog Bruno Latour in ZKM (zie voor een portret van Latour, Metropolis M #1 2015), wil onze ogen openen voor de ideologische grondslag waarop we in het Westen een scheiding tussen natuur en cultuur hebben gemaakt. Volgens Latour toont de ecologische crisis ons dat de moderniteit, als een manier om de wereld in kaart te brengen, ons op een pad van zelfdestructie heeft gebracht. Nu het verleden geen houvast meer biedt om een perspectief op de toekomst te ontwikkelen, moeten we onze blik opnieuw verankeren in het hier en nu. Als je gedesoriënteerd bent, zo stelt Latour, is de enige uitweg stil te staan om te kijken waar je bent en waar je heen wil. Dat is wat hij beoogt in deze ‘Gedankenausstellung’.

Dit gedachtenexperiment zet hij uiteen in zes benaderingen voor een hersituering van de mens op aarde. Het eerste deel Relocalizing the Global toont de video The Powers of Ten die Charles en Ray Eames in 1977 maakten. Het wordt als voorbeeld van het moderne wetenschappelijke wereldbeeld naast een alternatieve reconstructie van de architect Andres Jaque en Office for Political Innovation gezet. De onafgebroken zoom van een picknick in een park naar de uiteinden van het universum en terug tot de kleinste atomen wordt in scène gezet door middel van groteske rekwisieten. Elke scène heeft nieuwe mensen en objecten nodig, zoals in werkelijkheid ook Eames moest schakelen tussen technologieën als de camera, telescoop en microscoop. Terwijl bij Eames geen enkel gezichtspunt mogelijk is van waaruit we de voorstellingen kunnen zien, krijgt de alternatieve versie letterlijk een menselijk gezicht in de belichaming van de gedragen objecten. Politieke en sociale gebeurtenissen worden de geruisloze reis van The Powers of Ten binnengehaald door vertellingen over de geschiedenis van Kodak, de biografie van de narrator en de eerste zwarte missverkiezing. Dit werk, dat op een indrukwekkende wijze een oud discours ombuigt om het verhaal van mens en aarde opnieuw te verbinden, zet de kaders voor de tentoonstelling.

Reset Modernity! wijst niet op nieuwe kunststromingen maar op relevante artistieke strategieën, waarmee Latour ons terug op aarde wil plaatsen. De belangrijkste is door de materiële infrastructuren te laten zien die achter de illusie van de geruisloze zoom verscholen liggen. Zo biedt het thema Hype or Innovation geen voorstellen voor nieuwe praktijken maar werken die de materiële werkelijkheid tonen van onze onzichtbare technologieën. Zoals een fototrilogie van Sophie Ristelhueber van het ondergrondse buizenstelsel die achter de fonteinen van Versailles schuilgaan, een documentaire van Emma Charles over de datakluizen die als technologische wortels onder de aarde verborgen liggen en de Toaster Project waarin Thomas Thwaites alle materialen waaruit een broodrooster bestaat zelf maakt. Maar dit oude geloof dat het zichtbaar maken van de illusie leidt tot veranderingen kan in het licht van de reacties op bijvoorbeeld klimaatsveranderingen ernstig in twijfel worden getrokken.

From Lands to Disputed Territories presenteert nieuwe cartografieën die ons van de platte wereldkaart terug laten keren naar de 3D-wereld. Het opent met een foto van Ristelhueber die een grens op de Westelijke Jordaanoever laat zien gevormd door steen en aarde. Het nieuwe land verschijnt niet als de onafgebroken ruimte die we ons door de globalisering voorstelden maar als obstakels waarmee juridische en politieke systemen in de aarde zelf besloten liggen. We moeten niet van veraf naar onze blauwe planeet kijken – het symbool voor de opkomende milieubeweging, maar ook voor een technocratische visie die de aarde ziet als een systeem dat ‘gemaneged’ kan worden – maar leren begrijpen wat het betekent om op aarde te zijn. Daarom komen we hier ook de ‘nail houses’ tegen van Ahmet Öğüt, huizen van mensen die weigeren plaats te maken voor grootstedelijke ontwikkelingen.

In elk traject neemt Latour ons mee naar voorbeelden uit de kunstgeschiedenis waarin het moderne wereldbeeld uitdrukking krijgt. Zo begint het parcours Without the World of Within met een foto uit de museumserie van Thomas Struth waarin mensen kijken naar kunst. Volgens de begeleidende tekst heeft de schilderkunst ons geleerd onszelf als subject buiten dat wat we observeren te plaatsen. In hetzelfde licht wordt de foto Adrian Walker, artist, drawing from a specimen van Jeff Wall geïnterpreteerd als een memento mori, het afscheid van een afstandelijke manier van kijken. Sharing Responsibility: Farewell to the Sublime toont enkele romantische gravures waarin mensen naar destructieve natuurkrachten als stormen en vulkanen kijken. Volgens Latour is er in onze tijd geen veilige plek meer nu we moeten erkennen dat we zelf een geologische kracht geworden zijn. Dit eist verantwoordelijkheid en geen toeschouwersschap. Collega-filosoof Slavoj Žižek ziet de nieuwe ecologie echter eerder als een van angst die ons verder het mondiale kapitalisme injaagt om de illusie van stabiliteit voort te zetten door totale controle over de aarde uit te oefenen. Inderdaad levert het Anthropoceen ook veel kunst op waarin vanuit grote afstand het esthetische en destructieve van een verwoeste aarde aanschouwd wordt dat subliem genoemd kan worden. Daarvoor is in Reset Modernity! echter geen plaats, het wil een weg wijzen naar andere antwoorden die liggen in onze materiële verbondenheid. Zoals in een foto van Fabien Giraud waarop een doek afgebeeld is, gevonden in Fukushima, en gedrukt op papier dat uit dezelfde radioactieve omgeving afkomstig is, geplaatst achter radioactiviteitwerend glas. Eenzelfde relatie tot plaats is te vinden in Simon Starlings platina-afdrukken gemaakt van materiaal uit de Zuid-Afrikaanse mijn die afgebeeld wordt.

Het probleem met het narratief dat hier opgebouwd wordt is dat de moderne kunst altijd een avant-gardistische beweging gekend heeft die een alternatief bood voor het afstandelijke modernistische subject en de toeschouwer in een hedendaags engagement wilde situeren. Wat in Reset Modernity! ontbreekt zijn werken waarin we werkelijk een ervaring ondergaan om te experimenteren met andere vormen van toeschouwersschap. Het ervaringsmodel dat Robert Smithson in de jaren zestig ontwikkelde rond een hedendaags engagement met land in zijn site-non-sitewerken, waarmee Lygia Clark het lichaam als ontmoetingsplek liet ervaren, of de postminimalistische strategieën waarmee Dan Graham de sociaal-politieke positie van de toeschouwer situeerde, vindt hier geen gelijke.

Terwijl het wetenschappelijke wereldbeeld in The Powers of Ten gedeconstrueerd wordt door te tonen hoe de verhalen van mensen onlosmakelijk verbonden zijn met de aarde, schiet Latour zelf hierin tekort. Na decennia van identiteitspolitiek steekt in het Anthropoceen de universele mens weer de kop op, waarmee wordt verhuld dat er schuldigen aan te wijzen zijn voor de ecologische crisis. Dit gebeurt wel in de twee parallelle tentoonstellingen in ZKM van kunstenaars die spilfiguren waren in The Anthropocene Project van HKW. Armin Linke toont in The Appearance of That Which Can Not Be Seen werken uit zijn archief van meer dan honderdduizend foto’s waarin hij de effecten van mondialisering fotografeert in de transformaties van infrastructuren en de locaties waar beslissingen genomen worden. Territorial Agency presenteert Museum of Oil, een nogal didactische opstelling waarin foto’s en video’s van onze oliepraktijken getoond worden alsof ze tot het verleden behoren. Wat we in Reset Modernity! ook niet vinden is een postkoloniale hersituering. Niet-westerse kennissystemen kennen onze scheiding van natuur en cultuur niet en vormen een uitdaging om onze moderniteit te ‘resetten’. Maar de sociale ongelijkheid die het Anthropoceen, waarvan Latour een woordvoerder is, glad probeert te strijken wordt hier niet opengebroken.

In de begeleidende tekst wordt de vormgeving van de tentoonstelling beschreven als een experiment in oriëntatie en desoriëntatie. Dat doet vermoeden dat de toeschouwer in een specifieke enscenering uitgenodigd wordt een bepaalde ervaring te ondergaan. Nogal teleurstellend zijn de zes ‘procedures’, de duidelijk genummerde trajecten en de ‘stations’ waarin we uitgenodigd worden op onderzoek uit te gaan. Ze bieden interessant materiaal maar geen ruimte om in te verdwalen. Hoewel Latour veel waarde hecht aan kunst als een belangrijke vorm van kennis in het nieuwe ecologische denken, is de tentoonstelling toch vooral een serie illustraties in een essay over de poging mens en aarde met elkaar te verbinden.