metropolis m

Je zou het bijna vergeten zijn na wat er het afgelopen halfjaar allemaal is gebeurd: het Verenigd Koninkrijk is begin dit jaar officieel uit de Europese Unie getreden. In een klein zaaltje van de Kunsthal in Rotterdam is de tentoonstelling My Brexit 52/48 van de Brits-Nederlandse fotograaf Merlin Daleman daaraan gewijd. Er zijn twee wat afwijkende foto’s in de serie: een dorpje aan de kust en vissers die op het strand hun netten uithangen. Het zijn de rustieke beelden van Engeland die de BBC ons graag voorschotelt met programma’s zoals Escape to the Country. Het overgrote deel van de foto’s schetst een veel grimmiger beeld van het openbare leven in deze dorpjes. 

Op een van de foto’s is een beroemd anti-Brexit-kunstwerk te ontdekken, namelijk de muurschildering die Banksy maakte in Dover in 2017. Op een ladder staat een man die een ster uit de EU-vlag beitelt, wat grote scheuren in de vlag veroorzaakt. De keuze voor Dover lag voor de hand. Het is de plek die het dichtst bij het continent ligt; hier leggen de veerboten uit Frankrijk aan. Aan de overkant van het kanaal, in Calais, maakte Banksy al eerder een muurschildering. In het overvolle vluchtelingenkamp portretteerde hij in 2015 Steve Jobs en gaf het werk de titel Son of a Syrian Immigrant. 

Anders dan Banksy neemt Daleman niet politiek stelling. Hij laat met zijn camera de andere kant van het Brexit-verhaal zien door niet alleen het werk van Banksy te fotograferen, maar ook de omgeving waar het hangt: de mistroostig lege straten van het centrum van Dover. De veerboot legt hier dan wel aan, maar niemand wil blijven. Daleman fotografeerde nog 39 van zulk soort voormalige industriesteden in Groot-Brittannië, die er evenzeer verlaten bijstaan, al zijn ze door iedereen vergeten en opgegeven. De beelden stemmen somber.

Ook al staan de plaatsnamen onderaan de foto’s aangegeven, onderscheid maken is nauwelijks mogelijk. Leegstaande winkelpanden worden afgewisseld door snackbars, gokhallen en een reuzenrad. Het laat een naargeestig verloederd Engeland zien en een uitgebluste consumptiemaatschappij. De straten worden bevolkt door een obese moeder en dochter, een vader die met zijn baby achter de gokmachines zit, ouderen met een treurige blik in hun ogen en wanhopig kijkende tienermoeders met hun kroost. En dan zijn er nog de talloze daklozen of ‘rough sleepers’ zoals de Britten hen eufemistisch noemen. De aantallen zijn in het afgelopen decennium gestegen door de afbrokkelende verzorgingsstaat en de onbetaalbare (huur)woningen.

De foto’s zijn een weergave van de armoede van de Britse lagere klasse, die zich keerde tegen een staatsbestel waarin zij niet meetelden en waarvoor ze op initiatief van politici toenemend de Europese Unie de schuld gaven. De onderklasse die Daleman weergeeft is overwegend wit. Soms laat hij zijn camera rusten op mensen van kleur. Het zijn meestal oudere mannen met lange baarden en tulbanden die met elkaar op een hoek zitten en al lange tijd een onderdeel van het straatbeeld zijn, maar niettemin in recente jaren de schuld hebben gekregen voor alle problemen waar het land voor staat.

De meeste kunstenaars die werk over Brexit maken, leveren kritiek op de breuk tussen Groot-Brittannië en de EU, en de daarachter schuilende angst voor vreemdelingen. Tracey Emin maakte bijvoorbeeld in 2018 een kunstwerk in St. Pancras Station in Londen. Boven de sporen waar de Eurostar-treinen uit Europa arriveren, staat ‘I want my time with You’, geschreven in de voor Emin karakteristieke roze neonlichten. Het is als de vraag aan een geliefde bij een afscheid om alsjeblieft nog eventjes te blijven, die Emin hier stelt aan de Europese bezoeker. 

Ook het werk van Jason deCaires Taylor is kritisch van aard. Hij plaatste drie uitgemergelde bronzen leeuwen onder de cynische titel Pride of Brexit (2019) op verschillende locaties, op het strand bij de krijtrotsen van Dover en aan de Thames in Londen. Ze lijken aangespoelde overlevenden van een schipbreuk. Het is een directe referentie aan de trotse stenen leeuwen van Trafalgar Square. De vermagerde leeuwen doelen op de worsteling met het koloniale verleden van het Verenigd Koninkrijk, op hoe het zijn positie als grootmacht allang is verloren. DeCaires Taylor verwijst ermee naar de identiteitscrisis waar het land in terechtkwam na het referendum van 23 juni 2016, waarin een kleine meerderheid van de bevolking stemde om uit de EU te stappen, vanuit het hardnekkige misverstand dat het Britse Empire kans maakt op een wedergeboorte. 

Je zou het werk van Daleman in de Kunsthal kunnen zien als een poging tot het vragen van begrip voor de Brexiteers, van wie velen zich aan de onderkant van de maatschappij bevinden en te kampen hebben met economische neergang. De British Council werkt op een andere manier de polarisatie tegen. Het heeft de Britse Afro-Caribische kunstenaar Sonia Boyce uitgenodigd om het Verenigd Koninkrijk te vertegenwoordigen op de volgende Biënnale van Venetië. Aan The Art Newspaper laat de British Council weten dat de keuze op Boyce gevallen is vanwege haar inclusieve, vrijgevige en op samenwerking gerichte kunstpraktijk. Het past binnen de lijn die de British Council een jaar na het referendum inzette. Daarin erkende de Council dat Brexit consequenties zal hebben voor de kunstsector, maar dat het ook mogelijkheden biedt om nieuwe culturele banden met Europa aan te gaan en het Verenigd Koninkrijk op een andere manier te profileren. 

Het is een uitdagende opgaven waar Boyce voor wordt gesteld. Zoals Britse spoken-word kunstenaar en schrijver Kae Tempest in het nummer People’s Faces (2019) aangeeft, is het juist nu de tijd beter naar elkaar te luisteren: ‘It said there are no new beginnings/ Until everybody sees that the old ways need to end/ But it’s hard to accept that we’re all one and the same flesh/ Given the rampant divisions between oppressor and oppressed/ But we are, though/ More empathy, less greed, more respect/ All I’ve got to say has already been said I mean, you heard it from yourself/ When you were lying in your bed and couldn’t sleep thinking: “Couldn’t we be doing this differently?”’