metropolis m

Anna Bella Geiger (1933, Rio de Janeiro) bekleedt een voorname plek in de naoorlogse Zuid-Amerikaanse conceptuele kunst. Ze is bovendien de vaandeldrager van videokunst in Brazilië. Hoewel ze een grote rol vervult, is haar werk vandaag weinig zichtbaar – ondanks historische deelnames in de jaren tachtig aan onder meer de Biënnales van Venetië en São Paulo. Recente tentoonstellingen in Madrid (Casa Encendida, 2017), Warschau (National Gallery of Art, 2018) en Rio de Janeiro (Museu de Arte Moderna, 2019) lijken het tij te willen keren. Hoera ook dus voor S.M.A.K. dat het aandurft om, in samenwerking met Museu de Arte de São Paulo Assis Chateaubriand (MASP), een dermate extensief overzicht van deze kunstenaar neer te zetten.

Als activiste en doorwinterde feministe houdt Geiger er tot vandaag een bijzonder kritische positie op na. Haar werk houdt maatschappelijke evoluties tegen het licht en stelt vragen bij kwesties rond antropologie en identiteit, politiek en demagogie, alsook omtrent de kunstwereld – met niet in het minst haar eigen positie daarin. Met haar geëngageerde en letterlijk experimentele want pionierende werk mag ze zich gerust vleien tussen andere groten als Wolf Vostell, Nam June Paik, Vito Acconci, Valie Export of Joan Jonas. In naslagwerken, lijstjes of op Wikipedia ontbreekt haar naam echter al te vaak. Maar niemand zal na een bezoek aan Native Brasil/Alien Brasil nog twijfelen aan de enorme slagkracht van deze grande dame.

De tentoonstelling is bovendien intens geresearcht en overvloedig gedocumenteerd. Ook wordt gewezen op het actuele belang van haar oeuvre.S.M.A.K. ontleende de naam van de tentoonstelling aan Geigers Brasil nativo/Brasil alienígena (1976-’77), het eerste van een hele reeks werken waarin de kunstenaar de Braziliaanse identiteit, het zogeheten Brasilidade onderzoekt en ter discussie stelt. Links hangt een middelgrote kleurenfoto van een naakte man met pijl en boog, iemand van de Bororo-stam uit Centraal-West-Brazilië. Rechts ervan hangt een foto van Geiger zelf. Ze aapt de houding van de man na: de boog strak gespannen, de blik op de prooi gericht. In tegenstelling tot de man, draagt de kunstenaar een blauwzwarte bloemenjurk. In het midden van de twee foto’s hangt een reeks postkaartjes in twee rijen, eveneens netjes ingekaderd. Ook hier bespeelt Geiger hetzelfde contrast, met links foto’s uit een antropologische reportage van het magazine Machete, waarin een ‘puur’ en ‘authentiek’ Brazilië gepresenteerd wordt. De rechter postkaarten  tonen Geiger en haar familie – afstammelingen van Joods-Poolse immigranten – in soortgelijke poses en handelingen. Precies door het ‘inheemse’ naast het ‘vreemde’ te plaatsen, zet Geiger onze concepties van deze abstracte termen op de helling. Sterker nog: in de jaren zeventig contrasteerden deze geïdealiseerde beelden van een ‘zuiver’ Brazilië sterk met de werkelijke situatie, die van het militair dictatoriaal regime dat de inheemse bevolking onderdrukt en herhaaldelijk met geweld bestookt.

Geiger geeft haar intentie duidelijk aan: op het werk staat onder haar zelfportret in het Portugees ‘met mijn gebrek aan voorbereiding als primitieve mens’ geschreven. Het werk vormt in de tentoonstelling in het S.M.A.K. de opmaat van de eerste van zes thematische secties. Naast deze Geschiedenis van Brazilië (1975-2014) zijn dat: Geografie en wereldkaarten (1973-2018), Cartografie en geo-poëzie (1973-2018), Kunst en pedagogie (1972-1977), Over Kunst (1973-2018) en Zelfportretten (1960s-2003). Het parcours is niet chronologisch opgebouwd maar toont min of meer thematisch de besognes die de kunstenaar in haar lange carrière bezighouden.

Geiger ontwerpt al decennia wereldkaarten. Ze maakt ze op papier maar ook veelvuldig in textiel en metaal, in twee- en driedimensionale vormen. De omvangrijke reeks Local da ação (1978-’80) toont ten volle haar fascinatie met cartografische beeldtaal. Geiger legt het metende, organiserende en descriptieve jargon van de aardrijkskunde naast zich en speelt vrijuit met grootte, vorm, kleur, spiegeling en vermenigvuldiging. Het leidt tot prikkelend en intelligent werk waarmee ze met humor niet mis te verstane standpunten inneemt. Zo laat ze gedurende de jaren 1970 in grafisch werk en vroege video’s tientallen keren Brazilië van de wereldkaart verdwijnen – haar geboorteland verwordt tot een geometrische ‘leegte’ op de globe. Ze gaat nog abstracter: O Todo en A Parte (beide uit 1974) zijn aan de muur opgehangen diagrammen, respectievelijk ingekaderd en kleurrijk op papier en driedimensionaal in een stof die het midden houdt tussen camouflage en een wereldkaart. Geigers halfronde grafieken laten telkens weer een gapende leegte: ook hier mag Brazilië niet meespelen.

Ondanks de wat droge opstelling in het S.M.A.K. valt Geigers scherpzinnige scherts gelukkig erg vaak op. In de video Bureaucracy (1982) zien we bijvoorbeeld vier vrouwen, hun gezichten in close-up (zwaar opgemaakt en gecoiffeerd naar het modebeeld van weleer). ‘About Art’ verschijnt, gevolgd door het viertal, scanderend ‘Diga con osco: BU-RO-CRA-CIA’ (‘Zeg het met ons: bu-reau-cra-tie’). In het ietwat stoute zelfportret Monalisa (2003) poseert ze naar het befaamde schilderij. Op de achtergrond echter geen dromerig landschap met bergen en valleien, maar rauwe favela’s in de vele heuvels van Rio. Ook bijzonder mooi en niet van humor gespeend zijn de vroege video’s Passagens 1 & 2 (1974-’75), in het S.M.A.K. op groot formaat op de muren geprojecteerd. In haar thuisstad beklimt en daalt de kunstenaar op trappen in de straat. Meer dan een zelfportret (en een glasheldere verwijzing naar Duchamp en Eisenstein), verhaalt Geiger met deze werken over de zware ‘reproductieve’ dagtaken van vrouwen in de rand van de stad en in de Braziliaanse maatschappij.

En zo barst deze tentoonstelling van de slimme ideeën, scherpe positioneringen en sublieme kritiek. Het diepgravend onderzoek van S.M.A.K.-curator Tanja Boon, Adriano Pedrosa en Tomás Toledo kent Geigers werk eindelijk de plek toe die het verdient. Tegelijkertijd geeft het de tentoonstelling ook een academisch, ietwat stijfdeftig cachet mee. Als bezoeker moet je er wat voor over hebben: Native Brasil/Alien Brasil vergt een serieuze inspanning om zeeën aan uitleg en duiding te doorploegen(gelukkig is er de catalogus, waarin nog meer teksten en essays dit duizelingwekkende oeuvre verder uitdiepen). Na goed twee uur toeven in Geigers tentoonstelling overdose ik echter en besluit nog eens terug te komen.

Ive Stevenheydens is curator en schrijver