Niet tégen maar mét elkaar – Het behartigenswaardige pleidooi van ‘We are all holobionts!’ bij Radius CCA in Delft
Vergeet The Survival of the Fittest. Het gaat in het leven niet om concurrentie of competitie, maar om hoe je het best met elkaar kunt samenleven. In We are all holobionts! houdt RADIUS CCA in Delft een fundamenteel getoonzet pleidooi voor een heel andere omgang met elkaar en het bestaan, in lijn met het revolutionaire denken van de evolutionair bioloog Lynn Margulis.
Het is mijn eerste keer bij RADIUS, waardoor ik zonder het door te hebben een kleine omweg neem door de bescheiden maar mooie solotentoonstelling van Alma Heikkilä. Plots sta ik oog in oog met een geschilderd uitvergroot voorhoofd van waarachter je de aders bijna kan zien kloppen. Het beeld neemt bijna het gehele doek in beslag. Pas toen ik een stapje terugnam zag ik waar ik naar keek: twee rossige wenkbrauwen en wat wimperhaartjes, een menselijk lichaam op bijna microscopisch niveau.
Heikkilä onderzoekt in haar werk de manier waarop het menselijk lichaam verstrengeld is met diens omgeving. Ze zoomt in op micro-organismen die het leven mogelijk maken — zoals de bacteriën in darmflora, of fytoplankton bij de productie van zuurstof – maar die we niet kunnen zien. Heikkilä vergroot ze en brengt ze in een volstrekt andere verhouding tot het menselijk lichaam, waardoor het niet meer duidelijk is welk lichaam waar begint of ophoudt. Het doet je afvragen wie wat is – identiteitsvragen met een filosofische ondertoon.
Het is wonderlijk heel zinnelijk werk. En esthetisch prachtig, zoals de microscopische wereld vaak is. In de toelichting lees ik dat de kunstenaar met deze aanpak de toeschouwer ervan wil doordringen dat we niet kunnen leven zonder een gezonde verhouding met die micro-ecologie. Heikkilä, zo lees ik, ziet het microleven niet als haar object of onderwerp, maar als een samenwerkingspartner. Ze presenteert het in haar werk als coproducent met wie ze samen aan de schilderijen heeft gewerkt.
De kleine solo sluit perfect aan op de hoofdtentoonstelling, WE ZIJN ALLEMAAL HOLOBIONTS!, ontdek ik nadat ik de tentoonstellingen heb bezocht.
Terwijl mijn ogen nog wennen aan het donker, stap ik achter een gordijn dat het videowerk For the Love of Corals (2018) van Sonia Levy verhult. De film wordt getoond op een groot scherm op ooghoogte en een kleiner scherm dat in de hoek op de grond staat. De video toont koraal in verschillende stadia en roept in zijn verhaal vragen op over controle: hoe de mens de natuur probeert te controleren, of dit nu gaat over het uitbuiten of het behoud ervan.
In een lab wordt koraal gekweekt in een poging van de mens om dit ecologisch sensitieve wezen wat onderhevig is aan klimaatverandering, kunstmatig in leven te houden. De poging lijkt tot mislukken gedoemd, gezien de omgeving waar het lab zich bevindt: de kelder van een natuurhistorisch museum waar nog ouderwetse verlichtingsidealen de boventoon voeren, met opgezette dieren die er een naam, nummer en label kregen en tot in de eeuwigheid de nieuwsgierigheid en hebzucht van de mens zullen dienen. ‘Wat betekent ‘zorgen voor’ in deze context?’, lijkt Levy zich af te vragen in haar film.
Onderlinge afhankelijkheid en samenwerking tussen organismen zijn geen uitzonderingen, maar juist de motor van evolutionaire ontwikkeling
De video van het koraal valt op z’n plaats als ik het volgende werk zie, met de titel Holobiont Society (2017). Het werk van Dominique Koch is mooi geïnstalleerd; het subtiele videoscherm zweeft boven de vloer die bedekt is met donkere aarde die een hoop vormt tegen de muur. Een belangrijk onderdeel van het werk is de geluidsinstallatie, waarin Tobias Koch elektronische muziek af heeft gewisseld met geluiden van onder andere een ruisende zee en enkele luide ontploffingen. Ik luister er naar gesprekken die de kunstenaar had met Donna Haraway, Scott Gilbert en Maurizio Lazzarato over wat een holobiont precies is en begrijp nu ook waarom koraal met hun sensitieve netwerken van onderlinge afhankelijkheid uit de film van Levy zo’n passend voorbeeld is.
De term holobiont werd bekend door evolutionair bioloog Lynn Margulis. Het verwijst naar een gastlichaam en de gemeenschappen van micro-organismen die deze met zich meedraagt. Elke levensvorm bestaat uit meerdere organismen die een symbiotische eenheid vormen, ook wij mensen. Hoewel de focus van de video in eerste instantie lijkt te liggen op het wetenschappelijke en biologische aspect van de holobiont, heeft het ook een politieke lading. Een holobiont werpt vragen op over hoe de mens zich tot diens omgeving verhoudt, over mechanismen van overheersing, over identiteit en symbiose en over gemeenschappelijkheid en hiërarchie.
Margulis ontdekte dat onderlinge afhankelijkheid en samenwerking tussen organismen geen uitzonderingen zijn, maar juist de motor van evolutionaire ontwikkeling. En dat raakt aan de kern en het grote belang van haar visie van het leven. Anders dan binnen het darwinisme, waarin het leven elkaar beconcurreert met als centraal idee het overleven van de sterkste, stelt Margulis het voor als een vorm van samenwerking. Denken vanuit de holobiont zet aan tot nieuwe wereldbeelden waarin wederkerigheid en onderlinge afhankelijkheid de kern vormen. We kunnen niet zonder elkaar, groot en klein, in veelal uiterst complexe systemen. We zijn, zoals Haraway het in de film noemt ‘sym-poëtisch’.
Denken vanuit de holobiont zet aan tot nieuwe wereldbeelden waarin wederkerigheid en onderlinge afhankelijkheid de kern vormen
Het werk van Koch is complex en vraagt veel aandacht. Ik voel een lichte opluchting om mijn even focus te verleggen naar het ogenschijnlijk iets toegankelijkere werk van Elisa Strinna, die porseleinen sculpturen toont die hier in de bijzondere omgeving van Radius perfect op hun plaats zijn. Een sculptuur aan de wand toont veel gelijkenis met de motieven die zich gedurende de jaren op de betonnen muur hebben gevormd.
Ik lees dat Strinna in samenwerking met herboriste Karin Mecozzi bezig is met een onderzoek naar de relatie tussen lichaam en plant. Het is een praktijk die zich met name baseert op fytotherapie, etnobotanie en traditionele genezingsmethoden om de diepe verwevenheid tussen mens en plantenwereld te onderzoeken. My Body is a Plant, ontwikkeld tijdens een verblijf bij het EKWC, behandelt een giftige plant met een lange rituele traditie, die in de Chinese geneeskunde gebruikt wordt om aandoeningen van het zenuwstelsel en het spijsverteringsstelsel te behandelen.
In het werk komt die relatie vooral terug in de verwevenheid van aderen en bloempatronen, waarin het (menselijk of dierlijke) lichaam een plant is en de plant een lichaam. Het trekt, zoals al het werk in deze tentoonstelling, in twijfel in hoeverre het lichaam als een gesloten, autonoom en zelfvoorzienend systeem functioneert.
Het werk WORLDS WITHIN, bodies, bedrooms and breath (2020) van Nina van Hartskamp brengt lichtheid en humor. Een projectie laat foto’s van een uitvergrote petrischaal zien met verschillende inhouden. Op een klein scherm ernaast zijn opnames te zien van videogesprekken tussen de kunstenaar en verschillende mensen.
Tijdens corona brachten mensen opeens veel meer tijd binnenshuis door, moest werkoverleg plaatsvinden in de slaapkamer en voelde men zich steeds verder in isolement verdwijnen. Maar waren we al die tijd wel echt alleen? Van Hartskamp vroeg een groep mensen een petrischaal een nacht in hun slaapkamer te laten liggen en legde deze vervolgens onder de microscoop. Naar aanleiding van een foto van hun petrischaaltje stelde ze iedereen een aantal vragen: Wat van jezelf zie je hierin terug? Hoe denk je dat de microben zich voelen? Wat zou je ze willen vragen of vertellen? Het levert opvallende observaties, grappige gesprekken en nog meer intieme filosofische vragen op.
Op metalen voetstukken worden de glazen sculpturen van Laure Vigna tentoongesteld. In een van de sculpturen staat een laagje vocht waarin zich een groene alg heeft gevormd, die kleur aan het glas geeft. Al heeft de hele tentoonstelling mij duidelijk gemaakt dat we nooit alleen zijn en altijd omringd worden en samenleven met alles wat leeft, kijk ik toch op wanneer ik midden in de glazen sculptuur ook een mug zie zitten.
De symbiose is een onderwerp dat de afgelopen jaren vaker door RADIUS is aangehaald, maar niet eerder in een zo omvangrijk verhaal. Het is een informatie-zware tentoonstelling, over een begrip, de holobiont, dat niet veel mensen zullen kennen. Toch is het een verrassend open tentoonstelling, waarin lichte en zware werken elkaar mooi afwisselen en de relevantie van de perspectiefwissel die de holobiont bij mensen teweeg wil brengen overtuigend aankaart.
Op weg naar de uitgang werp ik nog een blik op de duizelingwekkende video van Wim van Egmond waarin de kleinste organismen over elkaar heen tuimelen, langs elkaar glippen en in elkaar verdwijnen; in een perfecte symbiose garanderen ze elkaars bestaan.
Tessa Bourguignon
is kunsthistoricus, volgt master aan de Universiteit Utrecht
