metropolis m

Ola Hassanain

Ik moet denken aan de boerderij van mijn grootouders wanneer ik de ruimte van Buro Stedelijk betreed. In de tentoonstelling Script 1: Whispers (Tell the Waters What the Clay Kept Secret II) neemt kunstenaar Ola Hassanain het huis van haar oma als startpunt. Voordat ik haar kunstwerken te zien krijg, zie ik links aan de wand twee foto’s hangen. Één toont de muur van haar oma’s huis. Het bovenste gedeelte van deze muur op de foto is turquoise, het onderste donkergroen. Er hangt een plankje met schilderijen erop. En precies achter die plank zie ik de scheuren: diep en lang, van het plafond tot aan de grond. Deze muur is kwetsbaar; daar is geen twijfel over mogelijk.

Op de foto die ernaast hangt is de kolkende, bruine Blauwe Nijl te zien, met daarin de Sennar Dam. Het huis van Hassanains oma en de dam bevinden zich allebei in het Soedanese gebied waar het Gezira-project is uitgevoerd: een 4300 kilometer lang waternetwerk van kanalen en greppels, gegraven om omliggende velden te irrigeren. Velden die een enorme landbouwproductie mogelijk maken. Het Gezira-project is een van de grootste irrigatie systemen ter wereld en is begin twintigste eeuw opgezet door de koloniserende Britten.4 De kleigrond bleek geschikt te zijn voor de productie van katoen en deze grondstof kon de Britse textielindustrie goed gebruiken. In 1925 werd de drie kilometer lange Sennar Dam gebouwd om een waterreservoir te creëren. Decennia na de start van het irrigatieproject, is duidelijk geworden dat de gigantische onderneming tot enorme ecologische problemen heeft geleid. De bewoonbaarheid van het gebied wordt bijvoorbeeld door bodemerosie bedreigd. Het huis van Hassanains oma ligt precies op zo’n aangetast stuk grond.

Na de twee foto’s loop ik de tentoonstelling in. De kleuren van de foto’s sijpelen door in de kunstwerken en het tentoonstellingsontwerp: die hebben precies dezelfde turquoise, donkergroene en zandbruine kleuren. Ik word direct aangetrokken door een grote sculptuur (A Whispering Dam) die midden in de ruimte staat. Ik herken de vormen van de Sennar Dam. De sculptuur is een gereproduceerde uitsnede van het bovenste gedeelte van de dam. Door de hoge inhammen loopt water dat wordt opgevangen in een cirkelvormig bassin. Het object is bekleed met stucwerk dat langzaam oplost in het water dat er overheen stroomt. Net als bij de echte dam die, onder andere door wanbeheer, met de jaren langzaam afbrokkelt.

Rondom de sculptuur is een vrouwenstem te horen. Ze fluistert woorden de ruimte in. Later kom ik erachter dat de soundscape verwijst naar ‘het ritueel van Rugya’. Een Islamitisch gebruik waarbij er tegen water wordt gesproken en men bidt dat het zegeningen brengt in plaats van schade.

Het huis van Hassanains oma bestaat uit klei en toen die klei nat werd, ontstonden er scheuren. Maar wat gebeurt er eigenlijk wanneer natte klei in aanraking komt met verschillende objecten in een huis? Aan een van de wanden in de tentoonstelling hangt het werk Seeping Waters (2023 -2024), gemaakt van keramiek in de inmiddels herkenbare donkergroene, blauwachtige kleur. De sculptuur bestaat uit drie organische vormen die bol staan en hier en daar uitsneden hebben. Het zijn sculpturen die door water gevormd lijken te zijn, zo stromend zijn ze van vorm. Aan diezelfde muur hangt ook een gebarsten stuk gebakken klei met daarop roestvlekken. De gebroken stukken zijn zorgvuldig opgehangen zodat ik als kijker zie dat ze bij elkaar horen. Op de grond ervoor ligt een cirkelvormig stuk gedroogde klei dat deels verkleurd is door hibiscusbladeren.

Deze tapijtachtige grondsculptuur gaat een verbinding aan met de gebroken klei aan de wand en het trio van blauwe keramieken sculpturen. Hassanain vond namelijk een antwoord op de vraag wat er gebeurt wanneer natte klei een huis in komt: het metaal van de kasten roest en de hibiscusbladeren uit de tuin laten hun sporen na.

Cirkels

Het valt op dat in de presentatie van Hassanain veel cirkels te ontdekken zijn. De damsculptuur staat in een rond waterbassin, het hibiscustapijt is ook rond van vorm en de gordijnen in de scenografie zijn cirkelvormig gedrapeerd aan het plafond, ondersteund door groene TL-buizen in halve cirkels. Qua vorm zorgt deze consistentie ervoor dat de tentoonstelling concentratie uitstraalt.

Ik word rustig van dit bezoek en alles lijkt precies de juiste plek te hebben. De ronde bewegingen in de tentoonstelling zijn echter niet enkel een vormelijke ingreep, ze benadrukken ook het verhaal dat Hassanain wil vertellen. Ze ziet dat de catastrofe in het gebied van haar oma’s huis een ‘cyclische aard’ heeft. Nu dit huis en de dam afbrokkelen, vraagt Hassanain zich af of er niet beter circulair kan worden gekeken naar de tijdelijkheid van water en klei. Ligt er niet juist veel potentie om organisch samen te werken met deze waterkrachten in plaats van ze industrieel te bevechten? ‘Je zou de scheuren in de klei kunnen benaderen als een gebroken systeem. Ze vlechten zich door alle huizen en ook door onze levens’, zegt ze in de openingstekst.

Dit maakt de damsculptuur met soundscape ook zo sterk. Door het ritueel van Rugya toe te voegen aan de gereproduceerde dam, wordt aangetoond dat van oudsher gemeenschappen in Soedan gewend zijn om het water ook als kracht te zien. Als een entiteit dat een gebied ‘kan zegenen in plaats van schade brengen.’ Die betekenis lijkt de kern te vormen van de gehele tentoonstelling.

Een moord op het landschap

De ruilverkaveling bracht een t-splitsing teweeg: de Nederlandse plattelandsgemeenschappen en het unieke Nederlandse cultuurlandschap waren lang innig verbonden, maar zijn door dit beleid beide een eigen, scherpe afslag ingeslagen en steeds verder van elkaar verwijderd geraakt.

Ondanks dit keiharde overheidsingrijpen zijn veel boeren altijd trots geweest op de ruilverkaveling. Dat laat het In Memoriam van mijn opa ook zien. De propaganda van destijds, zoals verkondigd tijdens voorlichtingsavonden, excursies en in reclamecampagnes, heeft daaraan bijgedragen. Boeren kregen het idee voorgeschoteld dat ze klommen op de ladder van de moderne samenleving en iets goeds deden voor Nederland.

De ruilverkaveling wordt vandaag de dag echter door natuurorganisaties, wetenschappers en bezorgde burgers gezien als een moord op het Nederlandse landschap. De extreme gevolgen ondervinden we nu pas echt, tientallen decennia later. Het landschap is totaal vervlakt, provincies zijn nog nauwelijks van elkaar te onderscheiden, we hebben een ernstig mest- en grondwaterprobleem, de ziekte van Parkinson onder de Nederlandse bevolking is door landbouwgif in de afgelopen tien jaar tijd met 30% toegenomen5 en allerlei dier- en plantensoorten kunnen hier niet meer overleven. Ik weet niet wanneer ik voor het laatst een leeuwerik heb gezien.6

Het is indrukwekkend dat Hassanain vanuit iets heel concreets, namelijk een muur van het huis van haar oma, een diepgaand visueel onderzoek heeft kunnen maken over de schade van industrialisering en schaalvergroting op het
Soedanese platteland.

De situatie in Soedan is niet een-op-een te vergelijken met die van Nederland. Het Gezira-project is Soedan opgelegd door kolonisatie, terwijl de Nederlandse overheid zelf gekozen heeft voor ruilverkaveling met steun van Amerika. Ook zijn de klimaatgevolgen in Soedan momenteel nog veel schrijnender dan die in Nederland en zit de Soedanese boerengemeenschap in een onvergelijkbaar zware sociale, economische en politieke positie.

Toch moet ik bij het zien van de tentoonstelling ook denken aan Nederland. Zowel het Gezira- als het ruilverkavelingsproject zijn ongekend drastisch geweest. Hassanain toont genuanceerd wat het betekent voor ons platteland wanneer het eigenaarschap wordt weggehaald bij de mensen die er leven en werken.7 Aan het begin van zo’n schaalvergroting – die altijd gepaard gaat met een machtsverschuiving – lijkt iedereen voornamelijk de voordelen in te zien van de snelle, exorbitante opbrengst die er wordt geboekt. Decennia later wordt pas duidelijk hoeveel er verloren is gegaan in de opgelopen afstand tussen mens en grond. Hassanain omarmt de ronde vorm als protest tegen dit rechtlijnige denken. Alleen zo, lijkt ze te zeggen, kan de afstand worden ingehaald.