metropolis m

Dit weekend opent het buitenseizoen voor de kunst. Sonsbeek (waar we zowel in het tijdschrift als op deze site uitgebreid bij stil gaan staan) beleeft vandaag zijn eerste dag. Maar ook Emscherkunst 2016, een Duits ‘Sonsbeek’, dat elke drie jaar wordt gehouden in Dortmund aan de oevers van de Emscher, gaat vandaag open.

Stel je voor de Hoogovens bij IJmuiden, die worden afgebroken en in hun geheel in China opgebouwd. De achtergebleven krater wordt herontwikkeld. In Dortmund gebeurt het. De beroemde Phoenix Werken, een enorm hoogovencomplex, is afgebroken en in zijn geheel naar China verscheept en daar weer opgebouwd. In de achtergebleven krater is een meer gekomen met eromheen omvangrijke stadsontwikkeling. Er zijn villa’s gebouwd, winkels en kantoren, groene kades en een wijngaard.

Het is niet het enige herontwikkelingsproject in de omgeving van Dortmund. De hele Emscher, die gedurende decennia diende als het 80 kilometer lange open riool van de Kolenpott, wordt gesaneerd en ‘renaturiert’. Meerdere voorheen industriële gebieden worden onder handen genomen.

Het is een miljardenproject dat in de jaren negentig een aanvang nam, maar nog lang niet klaar is. De rivier is nog lang niet schoon, de ontwikkeling van de gebieden eromheen in volle gang. De Phoenix See geeft wel al een goede indruk van het eindresultaat. Zwart gekleurde arbeiderswijken kleuren groen. De sobere wooncomplexen die voorheen een fabriek als naaste buur hadden, moeten nu de villa’s van de welgestelden voor zich dulden, tussen hen en het nieuwe meer in.

Emscherkunst is een groot kunstproject dat zich elke drie jaar aan de oevers van de kleine rivier voltrekt en laat zien hoe de ‘renaturierung’ vordert. Dat niet alleen, de verantwoordelijke beleidsmakers zien de manifestatie als een spil in de perspectiefwissel die zich in onder de inwoners van het gebied moet voltrekken. Het vertrek van de productie-economie gaat niet zonder problemen. Meerdere generaties families waren afhankelijk van de mijnbouw en de zware industrie. Ze moesten afgelopen jaren niet alleen op zoek naar ander werk, maar ook hun eigen leefomgeving volkomen anders leren waarderen. Kunst, zo hopen de beleidsmakers, kan helpen bij deze noodzakelijke perspectiefwissel.

Er zijn een zevental gebieden langs de Emscher aangewezen waar diverse kunstwerken gegroepeerd zijn. Onder de deelnemers dit jaar zijn onder anderen Superflex, Mark Dion, Erik van Lieshout, Lucy & Jorge Orta, Raumlabor, Observatorium en Massimo Bartolini. In de zeven arealen is ook nog werk uit de vorige edities te zien van onder meer Ai Weiwei en Silke Wagner. De route schijnt het best op de fiets te bezoeken zijn: het totale traject is vijftig kilometer. Ik werd per bus langs enkele locaties geleid, bij wijze van preview.

De kunst zoekt nadrukkelijk contact met de omgeving. Voorop Erik van Lieshout die zich maandenlang naar een klein eilandje in de Phoenix See begaf en daar in een 58-minutenlange film verslag van doet. Van Lieshout werd vergezeld door Ahmed, een Syrische vluchteling die hij in de buurt tegenkwam en met wie hij in een geestig rollenspel belandt. Zo geïsoleerd als Van Lieshouts retraite ook lijkt, hij stuit binnen de kortste keren op het Duitse normbesef (en bijpassende vergunningenstelsel), dat zo blijkt toch nog een graadje erger is dan in Nederland, met boze ambtenaren, boze burgers en uiteindelijk een boze kunstenaar, die wraakt neemt op alle bekrompenheid.

Op dit eiland van de beperkingen spiegelt zich het enorme ‘renaturierungs’-project op een eigenaardige manier als een minstens zo groot ‘hercultiverings’-, zo niet ook ‘resocialisatie’-project. Net als Van Lieshout op z’n eiland heeft meer van het getoonde de karakteristiek van een initiatie, zoals de sculpturen die Lucy & Jorge Orta hebben gemaakt na gesprekken met inwoners. Het zijn mythische figuren die een nieuw leven en persoonlijke groei symboliseren.

Elders noemt atelier le baltro hun herbezielde bosje Kunstpause, zinspelend op een moment van rust in de drukte van de snelwegen eromheen. Het is toegankelijk gemaakt via een kunstige boardwalk. Aan de overkant, met enkele hoge snelwegviaducten ertussen, nodigt raumlabor uit tot een letterlijke retraite in iets wat een soort geëxternaliseerde grot (oven?) is. Binnenin biedt de gele cocon een betoverende akoestiek.

Zoals deze introverte kunst aangeeft is er nog maar weinig sprake van een echte omarming van de omgeving. Er is afstand, beschouwing. De kunstenaars stellen zich op als observatoren, die met de nodige distantie de veranderingen in het gebied waarnemen. Mark Dion bouwde een olietank om tot observatiehut, met binnen de inrichting van een luxe Britse ornithologenclub. Observatorium installeerde enkele kilometers verderop aaneen geschaarde verblijfshutten in een klein paradijsje (met IJsvogel) tussen kanaal en snelweg. Je kunt er slapen in totale afzondering en toch middenin het Ruhrgebied.

De meest ironische bijdrage van de dag komt van Benjamin Bergmann, die aan de oever van de Phoenix See een Venetiaanse kiosk plaatste, vol Venetiaanse souvenirs en met een authentiek Italiaanse verkoper die voor de duur van de tentoonstelling is meeverhuisd. Het is uiteraard een uitnodiging de omgeving nieuw te zien, vervuld van weemoed en vervreemding. De kunstenaar hoor ik zijn object toelichten als een romantische daad, een werk vol verlangen naar elders, het onbereikbare dat voor de ex-fabrieksarbeiders aan het meer nog elke dag voelbaar is. Ik zie er toch ook evengoed een plagerig commentaar in op de kunstmatige wereld die er onder de naam ‘renaturierung’ in Dortmund bezig is te ontstaan.

Emscherkunst 2016
Dortmund, diverse locaties
Centrale locatie Dortmunder U
4.6 t/m 18.6.2016
vrij entree (gids 9,00 euro)
Meer info hier