metropolis m

Shezad Dawood, Leviathan Cycle, Episode 2: Yasmine,  2017, courtesy de kunstenaar & UBIK Productions

Wil hij ons wakker schreeuwen of bang maken? Shezad Dawoods Leviathan is een doorwrocht meerdelig epos over een dystopische wereld die aan zichzelf ten onder dreigt te gaan. Deel vier, dat deels gefilmd is in Rotterdam, is nu te zien bij A Tale of A Tub in Rotterdam.

Terwijl ik dit stuk schrijf, ligt Europa te roosteren in 37 graden hitte. Naar buiten gaan is als in een oven lopen; een muur van warmte komt je tegemoet. De parken zijn bruin en stoffig, de gemoederen lopen hoog op en gesprekken beperken zich tot jammerde krachttermen. Het voelt aan als het einde der dagen, alsof onze slechte omgang met de planeet als een boemerang terugslaat. Door Shezad Dawoods nieuwste werk Leviathan in deze context te beschouwen, wordt de inhoud van de categorie ‘plausibele speculatie’ verplaatst naar het rijk van reëel en actueel gevaar. Het werk bestaat uit een cyclus van tien films, elk verteld door een andere hoofdrolspeler (alhoewel sommigen meermaals voorkomen), die zich afspelen in een nabije toekomst waarin massale zelfmoord de bevolking heeft gehalveerd. Eenzame figuren doorkruisen de lege ruimtes. Ze zijn allemaal ziek, verscheurd door schizofrenie, masochisme en psychopathie. De natuurlijke wereld, en dan vooral het zeeleven dat wordt uitgeput en vernietigd, is nauw verbonden met de aantasting van de geestelijke gezondheid van de mensheid. Deze verstrengeling ligt aan de basis van de ambitieuze intentie van Dawood om ons begrip van het bewustzijn uit te breiden en om het potentieel te onderzoeken om dat bewustzijn te transformeren. In tegenstelling tot de cultus van het individu, of het zien van egoïsme als een evolutionaire noodzaak, schetst Dawood de mensheid als een soort die consequent zijn potentie voor gemeenschap, empathie en vrijheid onbenut laat. In plaats daarvan hebben we, historisch gezien en nog steeds, aparte hokjes voor geloof, structuren van bestuur en vormen van biomacht bedacht die ons gevangen houden op manieren die ons lijken te bevrijden, maar in werkelijkheid schadelijk zijn, zowel voor onszelf als voor de planeet waarop we leven.

Het project van Dawood begon met een mislukte schrijfopdracht voor e-flux over het onderwerp democratie. Hij zag dat wat een analytisch traktaat had moeten worden gestaag was veranderd in een tirade van ‘iemand die lijdt aan een meervoudige persoonlijkheidsstoornis’, zoals de kunstenaar het zelf beschrijft. Zijn redacteur stelde fictie voor als een mogelijk middel om deze meerdere stemmen mee te onderzoeken. Dawood begon daarop identiteiten te construeren waarmee hij kan navigeren in een toekomstig scenario van instorting en rampspoed.

Dawood richt zich in zijn kunstpraktijk al lang op het maken van experimentele films. Met Leviathan neemt deze benadering Bijbelse proporties aan; hij filmde op meerdere locaties, eigende zich archiefmateriaal toe en vermengde zijn fictieve verhaal met wetenschappelijk onderzoek, voornamelijk op het gebied van mariene biologie. De films worden vertoond in instellingen overal ter wereld. Na een tentoonstelling in het Palazzo Fortuny in Venetië, in opdracht van The Fondazione Querini Stampalia en The Institute of Marine Sciences, reist het project de komende jaren af naar verschillende contexten, waaronder A Tale of A Tub in Rotterdam, The Bluecoat in Liverpool en Home in Manchester, waar steeds nieuwe hoofdstukken zullen worden getoond. Het feit dat deze instituten het werk willen hosten, getuigt ervan dat het onderwerp dat Dawood aansnijdt op meerdere plekken leeft.

Shezad Dawood, Leviathan Cycle, Episode 2: Yasmine,  2017, courtesy de kunstenaar & UBIK Productions

Shezad Dawood, Leviathan Cycle, Episode 2: Yasmine,  2017, courtesy de kunstenaar & UBIK Productions

Referenties

De mythologische, fictieve benadering van Leviathan komt terug in de titel van het werk. De figuur van Leviathan komt in verschillende culturen door de tijd heen voor en kent verschillende symbolische verklaringen. De Thora beschrijft een vreselijk zeemonster of een draak, die aan het einde van de wereld zou worden opgediend. De verhalen variëren op de vraag of het schepsel vrouwelijk of mannelijk was. Leviathan is ook de titel van een traktaat van Thomas Hobbes, gepubliceerd in 1651, dat pleit voor het sociale contract; de staat die zijn volk beschermt, waarbij de burgers collectief afstand doen van hun eigen autoriteit. Dawood verwijst specifiek naar het frontispice van het originele manuscript, van de hand van kunstenaar Abraham Bosse, die een reusachtige vorst toont die zich over het land buigt. Kijk goed en zie dat het lichaam van de heerser uit honderden hoofden bestaat, die allemaal op dezelfde manier kijken. Recenter zien we in de roman Leviathan van Paul Auster uit 1992 dat de protagonist de reden probeert te achterhalen waarom zijn vriend zichzelf opblies. In het boek wordt onthuld dat het een poging was om de staat te ontregelen. Gezien deze referenties, kan de figuur van Leviathan gelezen worden als een krachtige combinatie van angst, vernietiging, de oceaan, de staat en sociale controle.

Het onderzoek dat aan Leviathan voorafging, was zeer uitgebreid. Dawood heeft zijn toevlucht gezocht tot talloze bronnen om zijn mariene dystopie uit te werken, bij Artsen zonder Grenzen, The Institute of Marine Sciences in Venetië. Hij raadpleegde verschillende onderzoeksjournalisten en onderzoekers van het Centre for Trauma, Asylum and Refugees van de universiteit van Essex. Veel van deze instellingen en personen treden op in een reeks van publieke evenementen, inclusief vertoningen en lezingen, die de wetenschappelijke gemeenschap samenbrengt met activisten en de academische onderzoekers met traumahulpverleners. De omvang van het project van Dawood illustreert zijn intentie: het vinden van een rode draad die de ogenschijnlijk ongelijksoortige effecten van de geglobaliseerde cultuur onderling verbindt en een nieuwe manier van kijken naar de wereld stimuleert, als een ecologie van onderling afhankelijke delen.

Dawood richt zich in zijn kunstpraktijk al lang op het maken van experimentele films. Met Leviathan neemt deze benadering Bijbelse proporties aan

Shezad Dawood, Leviathan, 2018. Installatiefoto's A Tale of a Tub. Fotografie: Robert Glas

Het lopende onderzoeksproces van Dawoods is vergelijkbaar met de ‘heksenspelletjes’ van de Navajo die de recente geschriften van Donna Haraway bevolken. Heksenspelletjes, zoals cat’s cradle, zijn een oude behendigsheidsspelvorm waarbij verschillende figuren worden gemaakt door stukken touw of draad tussen de handen te spannen. Haraway gebruikt ze als de perfecte metafoor voor haar visie op een collectieve, meevoelende, speculatieve intersoortelijke fictie. Het is volgens haar de beste methode voor kennisproductie in het Antropoceen. Haraway probeert in haar werk de mythologie van de ‘apocalyps’ te vermijden door het neer te zetten als genotzuchtig. Ze geeft er de voorkeur aan om de mogelijkheid te schetsen van een bewustzijn dat verweven is met de materiële wereld als een manier om door de naderende rampen te navigeren. In Leviathan is de natuurlijke wereld al verweven, of dat nou door mensen komt of niet. De oceaan is getuige van en symptomatisch voor het ontrafelen van de menselijke geest en het einde der dagen. Het visioen van Dawood is donkerder en pessimistischer dan dat van Haraway. Misschien zet hij de apocalyps in als een klap in het gezicht; een diepgewortelde visie die ons bang kan maken en aan kan zetten tot nadenken over de onderlinge materiële verbindingen die weggevallen zijn in de hyperkapitalistische maatschappij en over hoe zij zouden kunnen werken op een metafysisch niveau. Zoals in veel van Dawoods werken is er geen directe oorzaak en gevolg te vinden. Zijn grimmige esthetiek van dood vlees en ingestorte ecosystemen is het resultaat van kwalitatief onderzoek; een proces dat hij beschrijft als zwaar deprimerend.

Sciencefiction

Dawoods werkwijze in Leviathan is fictief. Fictie of meer specifiek sciencefiction vormt al jarenlang de kern van zijn werk. Via het genre onderzocht Dawood kwesties als postkolonialisme en migratie, zoals in zijn speelfilm Piercing Brightness uit 2013, waarin een buitenaardse populatie in het Engelse Preston wordt geportretteerd. Hij neemt deze belangrijke kwesties uit de samenleving naar speculatieve gebieden die alternatieve lezingen kunnen geven. Dawood gebruikt sciencefiction als ‘een prisma op het heden’. Hij heeft de narratieve structuur van occultisme ook toegepast op kwesties als sub-innerlijke subjectiviteit en diaspora, zoals blijkt uit zijn boek Black Sun uit 2013. Voor Leviathan waren twee fictieschrijvers belangrijke bronnen van invloed: H.P. Lovecraft en Clark Ashton Smith. De vreemde en uitzinnige fictieve creaties van de eerstgenoemde komen voort uit een diepgaande misantropie: ‘Ik ben de mensheid en de wereld zo beu, dat niets me meer kan interesseren, tenzij een boek een paar moorden op elke pagina bevat of de verschrikkingen aanpakt die onnoembaar en onverklaarbaar zijn en die van externe universa afkomstig zijn.’

De opkomst van Netflix als een dominante manier om fictie te consumeren, door Dawood omschreven als pathologisch, is de sleutel tot het project. Formeel gezien kopieert Leviathan dit fenomeen door de opbouw uit verschillende vervolgafleveringen. De fictieve, episodische vorm stelt Dawood ook in staat om de films open en de vertellers instabiel te houden. Hij houdt niet van door kunstenaars gemaakte films die de ethiek er te zwaar bovenop leggen. In een gesprek verklaart hij dat Leviathan een poging is om het onderwerp menselijke vrijheid te benaderen zonder diezelfde vrijheid op het moment van ontvangst in te perken: ‘Het is de onverzoenlijkheid van ideologische posities die aan de basis lijkt te liggen van veel van de structurele problemen van vandaag.’ Allegorie en metaforen zijn dus centrale strategieën waarmee Dawood het altijd opdoemende spook van de klimaatramp, massale migratie, de decentralisatie en opdeling van de mensheid door traumatische, apocalyptische gebeurtenissen, wereldwijd, en de manieren waarop de toekomst in het verleden ligt, probeert te verkennen. ‘De wereld is eindig zoals die dat al millennia lang is.’

Personages

Via de drie eerste protagonisten Yasmine, Ben en Arturo illustreert Dawood zijn observaties over de wereldwijde achteruitgang. Bens narratief is gespleten onder druk, er zijn twee schizofrene bewustzijnsstromen die strijden om ruimte en zich bewegen tussen een ‘rationele’ stem en een opgewonden misantropie. Yasmines lichaam is verachtelijk: ze plast in haar broek als een daad van vrijheid en heeft vrije en masochistische seks met een mede-overlever. Dawood beschrijft haar als een personage dat zich in ontwikkeling bevindt, waarbij ze de compromisloze non-conformistische morele kern van de films vertegenwoordigt.

Het verhaal is in lijn met Franco ‘Bifo’ Beradi’s stelling dat de versnelling van onze capaciteiten, zoals geëist door cyberspace, niet kan worden bijgebeend door onze geest. Het ‘sociale brein’, zoals hij het noemt, stort in. ‘De versnelling van netwerktechnologieën, de algemene toestand van onzekerheid en de afhankelijkheid van cognitieve arbeid hebben allemaal pathologische effecten op de sociale geest; ze verzadigen de aandacht en comprimeren het gebied van emotie en gevoeligheid. Psychiaters zien een snelle toename van manische depressie en zelfmoord in de laatste generatie werknemers.’

Dawood schetst de mensheid als een soort die consequent zijn potentie voor gemeenschap, empathie en vrijheid onbenut laat

Shezad Dawood, Leviathan, 2018. Installatiefoto's A Tale of a Tub. Fotografie: Robert Glas

Shezad Dawood, Leviathan, 2018. Installatiefoto's A Tale of a Tub. Fotografie: Robert Glas

In Leviathan wordt deze maatschappelijke en mentale desintegratie onderzocht door middel van fictieve middelen, terwijl de materialistische reikwijdte van Dawoods analyse uitgebreid wordt door de positie van de natuurlijke werelden in dit verband te incorporeren. Hoe ecologie een spiegel is en deel uitmaakt van onze val wordt onderzocht door de metafoor van de zee; het huis van Leviathan en de plek waar duizenden mannen, vrouwen en kinderen hun leven hebben verloren in de hoop om Europa te bereiken vanaf de kusten waar wij westerlingen zelf naartoe reizen om te zonnebaden.

Dit model van entropie en degeneratie uit de eerste hoofdstukken van de film herinnert ook aan de decadente Europese literatuur van het fin de siècle, waarin seksuele verdorvenheid, woede en verveling onderzocht werden als tekenend voor een tijdperk waarin industrialisatie en consumentisme de aristocratische aanspraak op smaak bedreigden en de morele codes van de bourgeoisie de seksuele vrijheid aantastten. De Caligula-achtige scènes in Arturo’s deel van de film getuigen van deze visie van een samenleving in haar weelderige, corpulente, laatste vorm. Door beeld, muziek (schreeuwende gitaren) en tekst te combineren, brengt Dawood een schokkend en diepgaand effect voort op de kijker. Het hoofdstuk is een misselijkmakend discours over rottende lichamen, wanhopige seksuele handelingen en wormachtige vormen die zichzelf voeden met het lichaam van hun gastheer en hem uiteindelijk doen ontbinden. Het is een sombere kijk op de menselijke natuur die in dit hoofdstuk van Leviathan naar boven komt, een verachtelijk voorbeeld van parasitaire intersoortelijke afhankelijkheid. In een gesprek verklaarde Dawood dat ‘ieder van ons een spectrum van donker tot licht in zich heeft’. Aan het einde van het derde hoofdstuk staat de vraag centraal waar de mogelijkheid tot verlossing ligt en of, en in hoeverre de films Dawoods bedoelingen om het bewustzijn te transformeren kunnen uitdragen. Het antwoord daarop blijft Dawood nog even schuldig.

DIT ARTIKEL IS GEPUBLICEERD IN METROPOLIS M NR 5-2018 ENTANGLEMENT. METROPOLIS M KRIJGT GEEN SUBSIDIE. STEUN METROPOLIS M, NEEM EEN ABONNEMENT. ALS JE NU EEN JAARABONNEMENT AFSLUIT, STUREN WE JE HET NIEUWSTE NUMMER GRATIS OP. MAIL JE NAAM EN ADRES NAAR [email protected]

Uit het Engels vertaald door Loes van Beuningen.

Shezad Dawood – Leviathan, A Tale of A Tub, Rotterdam, t/m 20.01.2018 

Natasha Hoare

is writer and curator, Witte de With Center for Contemporary Art

Recente artikelen