Zaaloverzicht ‘Other.Worldly’, Fries Museum, foto: Ruben van Vliet
Onderzeewerelden van voor en na de klimaatcrisis – ‘Other.Worldly’- # On Hold 9
Welke positie nemen kunstenaars in ten opzichte van het achteruitgaan van de biodiversiteit en de door de mens veroorzaakte klimaatverandering? Anna-Rosja Haveman sprak onder anderen met Hanne Hagenaars over Other.Worldly, een aan de diepzee gewijde tentoonstelling voor het Fries Museum die vanaf 1 juni weer te bezoeken is.
De oceaan is een van de onderwerpen waar kunstenaars in het kader van de klimaatcrisis hun pijlen op richten. Het is enerzijds een lastig te omvatten fenomeen, anderzijds wordt er veel wetenschappelijke onderzoek naar gedaan wat weer veel kennis oplevert die concreet te gebruiken valt. Zo weten we dat de zeespiegel wereldwijd sinds 1900 met gemiddeld twintig centimeter is gestegen.1 Neem daarbij de afstervende koraalriffen, oceaanverzuring, microplastic, plasticeilanden, olielekkages, overbevissing, uitstervende diersoorten, instortende ecosystemen, aftakelende boorplatformen en de aanleg van windmolenparken, en je begrijpt direct waarom dit een fascinerend, zo niet verlammend groot en beangstigend onderwerp is.
Een voorbeeld van een groep kunstenaars en anderen die zich daar in Nederland mee bezighouden is de Ambassade van de Noordzee, die in 2018 werd opgericht door onder andere Anne van Leeuwen, Thijs Middeldorp en Harpo ’t Hart. Vanuit het gedachtegoed van Bruno Latour en diens Parliament of Things, proberen zij een nieuwe politiek te ontwikkelen waarin de aarde centraal staat. In hun geval draait het om de Noordzee, die ze een politieke stem willen geven. Officieel heet het dat ‘De Ambassade van de Noordzee werkt aan alternatieve Noordzee-perspectieven die representatief zijn voor onze tijd, het Antropoceen. Vanuit een urgente betrokkenheid worden relaties tussen verschillende Noordzee-spelers – als aardgasvelden, kabeljauwen, vissers en plankton – op een speelse, open en kritische wijze onderzocht, verbeeld en vertegenwoordigd.’2 Naar het model van Rights of Nature wordt onder andere onderzocht of de Noordzee een zelfstandig rechtspersoon moet worden. Aan kunstenaars is gevraagd om de niet-menselijke actoren een stem te geven, door de aandacht te vestigen op geur, kleur en geluid.3
Los van de vraag of het überhaupt mogelijk is om buiten ons eigen menselijke interpretatie- en handelingsvermogen een stem aan niet-menselijke actoren te geven, verschuift niet per se het handelingsvermogen (agentschap), maar wel onze aandacht naar de impact van de menselijke activiteit op het ecosysteem van de Noordzee.
Intelligente aliens
Bij de zee in een kunstcontext denk ik vooral aan de octopussen in het werk van Joan Jonas of Laure Prouvost. Inktvissen, de benaming van de groep Cephalopoda waartoe ook octopussen behoren, staan in de evolutieboom ver af van de mens. Terwijl inktvissen worden beschouwd als de meest intelligente ongewervelde dieren, is het type intelligentie moeilijk te vergelijken met de menselijke cognitie. De ‘intelligente aliens’ vertegenwoordigen een andere vorm van denken, die momenteel populair is in de theorie die ook in kunstkringen veel resoneert. Donna Haraway gebruikt de metafoor tentacular thinking (denk aan spinnen) om een manier van denken aan te moedigen waarbij het niet draait om één waarheid. Volgens Haraway leer je met acht tentakels voorbij simplistische opposities te denken en het haptische te verbinden aan het visuele.4
In A Tale of a Tub te Rotterdam wijdden de pas aangetreden directeuren Julia Geerlings en Niekolaas Johannes Lekkerkerk afgelopen jaar Honorary Vertebrate Club,één van hun eerste twee tentoonstellingen, aan dit onderwerp. In diverse werken stonden deoctopus en andere ongewervelde koppotigen centraal. Een conceptueel breed scala aan onderwerpen kwam aan bod, waaronder de seksualiteit van zeewezens (Anne Duk Hee Jordan), communicatie met buitenaardse levensvormen (Sarah Ancelle Schönfeld) en de kwallen als protagonist in een nieuwe wereldorde (Sophie Mallett). Op hetzelfde moment als de Honorary Vertebrate Club vond een verdieping hoger de tentoonstellingThe Water Party plaats, naar aanleiding van een column van David Bernstein in Metropolis M Nr 1-2019, waarin hij pleitte voor een herwaardering van de sociale, spirituele en filosofische rol van water in ons leven. Tegen de achtergrond van de ecologische crisis lijken water en het zeeleven een artistieke benadering te bieden die niet wegkijkt van de realiteit, maar toch genoeg ruimte biedt aan de verbeelding.
Other.Worldly
De tentoonstelling Other.Worldy in het Fries Museum past in de hier geschetste interesse en zorg om het water in de kunst. Maar anders dan de meer theoretisch georiënteerde projecten van de Ambassade van de Noordzee en A Tale of a Tub zoekt de samensteller Hanne Hagenaars naar een poëtischere benadering van de onderzeewereld. In haar tentoonstelling brengt de recent aangetreden conservator moderne en hedendaagse kunst een aantal werken van internationale en Nederlandse kunstenaars bijeen, waarin het gevoel van oneindigheid, mysterie en mythe centraal staat. Net als het wateroppervlak het gevoel opwekt jezelf te kunnen verliezen in het staren naar de zee, roept de oneindigheid van de onderzeewereld een bijna religieuze ervaring op.
Hagenaars benadrukt dat we steeds meer weten over deze onderwaterwereld, maar deze toch in toenemende mate verwaarlozen. Zij wil deze grote onderwerpen benaderen vanuit de verbeelding: ‘Kunst doet op een andere manier een beroep op je zintuigen, wat je weer op een andere manier in contact brengt met de wereld. Juist omdat het contact met de omgeving verloren lijkt te zijn gegaan, en er zo machinematig met de natuur wordt omgaan, kunnen spiritualiteit en mythe een belangrijke rol spelen. In mooie meeslepende beelden dringt de boodschap en ook de horror misschien beter door.’
Hanne Hagenaars: ‘Kunst doet op een andere manier een beroep op je zintuigen, wat je weer op een andere manier in contact brengt met de wereld’
De verwerving van de installatie Osedax (2010) van Edgar Cleijne en Ellen Gallagher vormde aanleiding om een tentoonstelling samen te stellen die de gelaagdheid van de onderwaterwereld omarmt. Niet alleen representeert deze installatie de zinderende schoonheid die de onderwaterwereld omvat (gekleurde wieren, handgeschilderde diaprojecties, aquatische portretten), ook serieuze thematische onderwerpen komen erin terug (olieplatformen en de trans-Atlantische slavenhandel). Dezelfde poëtische verbeelding van onderwerpen blijkt ook uit Gallaghers Bird in Hand (2006). Het schilderij brengt kapitein Ahab (de walvisvaarder uit Herman Melville’s Moby-Dick, 1851) samen met de legende van Drexciya (het zwarte Atlantis), die zij op eigen manier vormgeeft: een figuur met een school visjes als kroeshaar.
In de tentoonstelling staat ook een curiositeitenkabinet dat dient als viering van het esthetische spektakel dat zich onder het wateroppervlak afspeelt. Verleidelijke kleuren hoeven niet per se depolitiserend te werken, zo bewijst Kinke Kooi die in haar pastelkleurige, sierlijke tekeningen de gevestigde smaak ter discussie stelt. Haar tekeningen doen denken aan die van Ernst Haeckel, de zoöloog die de term ecologie bedacht. Zijn tekeningen zijn kenmerkend voor de wisselwerking tussen kunst en wetenschap (microscopische tekeningen waren van invloed op art nouveau), maar kunnen in stijl afgedaan worden als kitsch. Hagenaars’ selectie brengt het werk van veel vrouwelijke kunstenaars en kunstenaars van sterk uiteenlopende culturele achtergronden bij elkaar. Een interessante intersectie van culturele contexten is te zien in het werk van de Chinese, in Nederland woonachtige, Evelyn Taocheng Wang. Voor de negen meter lange tekening Five Weathers (2015) deed zij inspiratie op in het Friese landschap en het Waddengebied. Ze speculeert over de lokale geschiedenissen en vervlecht Nederlandse oorlogsverhalen met Chinese mythes.
Kunstenaars en curatoren vertegenwoordigen elk op eigen wijze het verwonderen, kritisch nadenken en veranderen. Denkend als een octopus is die veelvoud geen probleem maar juist een aanwinst
Zoveel kunstenaars, zoveel benaderingen van curatoren van de zee. Hagenaars: ‘Dit is mijn benadering van de onderwaterwereld en de daaraan verbonden thema’s. Een ander zou het totaal anders samenstellen.’ Kan de veelvoud aan uiteenlopende tentoonstellingen die allen raken aan het achteruitgaan van de biodiversiteit en de door de mens veroorzaakte klimaatcrisis, ook op zichzelf worden opgevat als een manifestatie van tentacular thinking? In het kader van de maatschappelijke uitdagingen vertegenwoordigen kunstenaars en curatoren elk op eigen wijze het verwonderen, kritisch nadenken en veranderen, waarbij verschillende benaderingen in elkaar grijpen, overlappen of elkaar tegenspreken. Denkend als een octopus is die veelvoud geen probleem maar juist een aanwinst.
1 IPCC, Climate Change 2013: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge University Press, 2013.
2 Meerjarenplan Ambassade van de Noordzee, 2018-2030: Ruimte voor zee-emancipatie, online geraadpleegd op 8 december, www.ambassadevandenoordzee.nl/2018-2030-ruimte-voor-zee-emancipatie/
3 Zie Bruno Latour, Waar kunnen we landen?Politieke oriëntatie in het Nieuwe Klimaatregime, Octavo,2018. Bruno Latour, Oog in oog met Gaia. Acht lezingen over het Nieuwe Klimaatregime, Octavo, 2017.
4 Donna Haraway,Staying with the Trouble: Making Kin in the Chthulucene, Duke University Press, 2016.
OTHER.WORLDLY is te zien in het Fries Museum te Leeuwarden t/m 3.1.2021. Het Fries Museum is t/m 1 juni 2020 gesloten i.v.m. coronamaatregelen.
Anna-Rosja Haveman
is kunsthistoricus en curator van de Livingallery, Groningen