Femmy Otten, zaaloverzicht Rainbow Woman, De Warande Turnhout, 2021, foto Ben Van de Berghe, courtesy De Warande
Het vasthouden van kortstondige geluksmomenten – in gesprek met Femmy Otten
Naar aanleiding van het omvangrijke en prachtig ingerichte eerste grote museale overzicht van Femmy Otten in De Warande in Turnhout, gaat Eline van der Haak met haar in gesprek over haar leven, als jonge moeder, en haar kunst. ‘Sinds mijn bevalling, en de oerkracht die daarbij vrijkwam, houd ik zo veel van mijn eigen lichaam, dat ik het echt nooit meer zal afwijzen.’
In het afgelopen jaar realiseerde Femmy Otten, na anderhalf jaar voorbereiding, dertien werken voor de zeven zittingzalen van de rechtbank in Amsterdam. Vlak daarvoor had zij nog een tentoonstelling bij de Amsterdamse Galerie Fons Welters en op 20 juni opende haar eerste grote solotentoonstelling in België bij Cultuurhuis De Warande in Turnhout. Ik spreek haar in haar bijna lege atelier in Scheveningen, een oud schoolgebouw waar een prettige kalmte heerst, mede door het uitzicht op de lichtjes wapperende bladeren aan de bomen waar zij op uitkijkt. Aan de muren hangen enkele afbeeldingen van schilderijen van onder meer de Vlaamse Primitieven, duidelijke inspiratiebronnen voor de kunstenaar, maar ook een foto waarop ze met haar partner te zien is en waar het geluk vanaf spat. Op dit moment is Otten moe van het harde werken van de afgelopen tijd, maar tegelijkertijd blij met hoe in Turnhout alles bij elkaar is gebracht. Ze spreekt een duidelijk verlangen uit zich vanaf nu als het ware weer even af te sluiten voor de buitenwereld, om zich zo helemaal te kunnen storten op het maken van nieuw werk.
Rainbow Woman heet de tentoonstelling in België. Een schilderij uit 2020 en een recent gemaakte sculptuur van bijenwas en pigment dragen dezelfde titel. Voor Otten vormt de regenboog een poëtisch moment in de tijd; door de tijdelijke verschijning ervan blijft het steeds bijzonder. Met al haar werk probeert Otten de tijd te bezweren; ze probeert niet alleen gebeurtenissen, maar ook de daarbij horende gevoelens in beelden te vangen. Ze maakt zowel schilderijen, muurtekeningen als sculpturen en brengt hierin onder meer elementen uit de Griekse oudheid, de Vlaamse Primitieven en Indiase beeldhouwkunst samen. Zo ontstaat een eigentijdse, hybride, vaak mythische wereld. Verschillende lichaamsdelen worden met elkaar gecombineerd in haar werk: oren, neuzen, monden, ogen, handen en voeten, penissen en vagina’s. En sinds Otten moeder is geworden van twee dochters is dit onderwerp een belangrijk onderdeel van haar werk geworden.
[blockquote]’Ik ben veel gelukkiger geworden door het moederschap’
Otten: “Ik ben veel gelukkiger geworden door het moederschap. Toen mijn oudste dochter drie maanden oud was, maakte ik een tentoonstelling bij De Ketelfactory in Schiedam. Van tevoren vond ik dat mijn kind er niet in voor mocht komen, maar toen ik tijdens het maakproces geblokkeerd raakte dacht ik ineens: ze moet er juist wel in. Vanaf dat moment liet ik het helemaal toe en is het alleen nog maar een creatieve energie in mijn werk geweest. Het heeft mijn werk tot een bepaalde essentie teruggebracht en heeft ervoor gezorgd dat ik nog makkelijker bij het instinctieve kan komen. Ik zit veel minder in mijn hoofd. Met een kind gaat het constant over aanraking; het lichamelijke is enorm belangrijk en dat past heel goed bij mij. Sinds mijn bevalling, en de oerkracht die daarbij vrijkwam, houd ik zo veel van mijn eigen lichaam, dat ik het echt nooit meer zal afwijzen – iets wat ik voorheen nog wel kon doen. Vooral het persen vond ik goddelijk om te ervaren, het voelde eigenlijk zelfs sculpturaal om ineens het hoofdje te voelen.”
Lichamelijkheid staat niet enkel in haar uiteindelijke werken centraal; ook tijdens haar maakproces is het heel belangrijk. Otten werkt vaak ruim zes maanden aan een houten sculptuur, het kost haar enorm veel tijd om tot het uiteindelijke resultaat te komen. Hoewel zij met een bepaald idee start, wordt pas tijdens het maken langzaamaan duidelijk wat voor vorm het zal krijgen. Vaak werkt zij ondertussen ook aan iets anders, een schilderij bijvoorbeeld. Otten vertelt dat zij als kind rustig werd als zij kon tekenen. Uren kon zij ermee bezig zijn, wat ook voor haar ouders wel makkelijk was. Otten: “Gelukkig werd ik verder niet geprezen over wat ik maakte, daardoor gaat het niet over het resultaat en dat is heel goed. Ik wist nooit waar die tekeningen heen gingen, het ging niet over wat ik had gemaakt, maar dat ik het had gemaakt, dat ik er even helemaal in had gezeten.”
Kunst nam in haar jeugd geen prominente plaats in. Ze had één kunstgeschiedenisboek van haar oma gekregen waarvan zij de plaatjes bestudeerde. Vooral De Wagenmenner van Delphi trok haar aandacht, misschien was ze er zelfs een beetje verliefd op, denkt ze nu. Op haar dertiende kwam ze geheel onverwachts letterlijk met het beeld in aanraking. Tijdens een reis naar Griekenland met haar moeder en tante bezochten ze het museum waar De Wagenmenner te zien is. Ineens zag ze het beeld in het echt, dat ontroerde haar zó dat dat zij begon te huilen. Een suppoost zag dat, pakte haar hand en liet haar over het veiligheidskoord rond het beeld stappen om de voeten van het beeld aan te kunnen raken. Het fysieke contact met zowel de suppoost als het beeld zorgden voor hevige emoties en terugkijkend was dit misschien ‘‘het begin van alles’’. Het voelen van bepaalde vormen, en het vinden van gelijkenissen tussen vormen, blijft haar ook na deze ervaring ontroeren. Wanneer de ovale vormen van een koffiezetapparaat precies overeenkomen met de koekjes die ze bij haar oma at, overvalt haar een zeker gevoel van rust en geluk. Ook haar zusje’s gezicht geldt als beginpunt voor Ottens liefde voor beeldhouwkunst: “Ik kon als kind al uren kijken naar de manier waarop haar gezicht gevormd is, ik wil dat vasthouden en vangen. Ik kan er bijvoorbeeld rustig van worden door in bed de vormen nog na te voelen.”
“Voor mij is radicale openheid de basis voor mijn werk, ik moet open kunnen staan voor daar waar de schaamte zit en vrouwen hun vleselijkheid teruggeven”
Hoewel eigen ervaringen en observaties de rode draad vormen in Ottens werk is het toch haar doel om het persoonlijke juist uiteindelijk te overstijgen. Otten: “Voor mij is radicale openheid de basis voor mijn werk, ik moet open kunnen staan voor daar waar de schaamte zit en vrouwen hun vleselijkheid teruggeven.” Het allerlaatste beeld dat Otten maakte, Rainbow Woman II, is een zwangere vrouw gemaakt van felgekleurde bijenwas. In vergelijking met haar werken die uit hout of steen zijn gemaakt, toont dit beeld meer de vleselijkheid van een menselijk lichaam. Op de buik en borsten is de amandelvorm zichtbaar, die zij vaker weergeeft en verwijst naar de vagina. In het Christendom staat het symbool voor de onbevlekte ontvangenis. Otten mist in onze huidige tijd rituelen en beelden rondom de transitie naar het moeder– of ouderschap, die er in vroegere tijden wel waren. Met dit beeld viert zij als het ware de oerkracht en magie van de geboorte en maakt een koppeling tussen seksualiteit en lichamelijkheid.
Otten: “Toen ik voor het eerst menstrueerde zei een oma van een vriendinnetje tegen me dat dit was hoe de vrouw gestraft wordt; zij was het immers die de eerste hap van de appel nam. Dat vind ik verschrikkelijk gewoon. Ik wil dat we onze dochters vertellen over de clitoris en open kunnen zijn over vrouwelijke lichamelijkheid. Ik ben daar echt strijdbaar in, er moet in dit opzicht nog zoveel veranderen. Het woord ‘vagina’ betekent eigenlijk ‘zwaardhouder’; Freud zag het als een leegte…het gaat allemaal zo ver! De manier waarop we met vrouwelijke seksualiteit omgaan is zó diepgeworteld in onze cultuur. Mijn beeld is confronterend: het is enorm groot en zuigt de aandacht naar zich toe. Ik heb het expres in de eerste ruimte van de tentoonstelling geplaatst, zodat ik de bezoeker als het ware direct confronteer.”
In dezelfde ruimte is een houten sculptuur (Untitled) te zien van een vrouw in voorovergebogen houding, waarbij haar hemd over haar hoofd glijdt en haar rok van haar benen valt. Ze wordt doorboord door een abstracte vorm, die sterk doet denken aan een fallus, hoewel bovenop de constructie borsten lijken te groeien. Otten: “Ik moest dit gewoon maken, ook omdat de tentoonstelling het nodig had. Mijn werk lijkt namelijk vaak heel lieflijk, maar dat is het toch ook niet. Het heeft meerdere lagen, zo zit er ook een beetje humor in, wat vaak niet wordt gezien. Maar dit beeld is vooral toch vrij confronterend en toont ergens ook de meerduidigheid van seksualiteit en aanraking. Ik heb altijd geloofd, en dat doe ik nog steeds, dat de krachtige liefde die ik in mijn werk steek, ook door het werk wordt gecommuniceerd. Ik ben altijd bang geweest voor zwaarte en dramatiek in mijn werk, maar zie nu in dat ik het uiteindelijk niet helemaal uit de weg kan gaan. In deze laatste twee werken heeft het meer ruimte gekregen.”
'Mijn werk lijkt vaak heel lieflijk, maar dat is het niet; er zit ook humor in, en het beeld kan confronterend zijn'
Veel van Ottens werk bestaat uit een bijzondere mengeling van kwetsbaarheid en intimiteit, maar de schoonheid en sereniteit die er vanuit gaan zijn tegelijkertijd zeer krachtig. Otten: “Alle werken gaan over het vasthouden van geluksmomenten die vaak maar kortstondig zijn. Dit is voor mij nog duidelijker geworden nadat ik kinderen kreeg. De ontwikkelingen bij hen gaan natuurlijk supersnel. Ik wil die gebeurtenissen en emoties als het ware bevriezen. Het is zo’n pijnlijk gevoel wanneer momenten als zand door je vingers glippen. Met mijn werk heb ik toch het idee dat ik ze kan vasthouden. Dat maakt het fragiele van het verstrijken van tijd voor mij draaglijk, ik zou niet weten hoe ik daar zonder de kunst mee om zou moeten gaan. Hoewel mijn werk ook over de gehele ervaring van het leven gaat, vormen mijn kinderen hierin nu de belangrijkste pijlers. Het heeft mij enorm veel wijsheid gebracht om ze te krijgen, het is een verrijking waardoor ik de wereld anders ben gaan zien. Het maakt mezelf ook eigenlijk minder belangrijk, waardoor het misschien nog beter lukt om het ego niet op de voorgrond te laten treden in mijn werk. Ik wil vooral heel graag geven, daarom ben ik ook zo blij en dankbaar dat mijn werken nu in de rechtszalen te zien zijn. Ik hoop dat ze daar hoop en steun kunnen bieden aan de betrokkenen.”
Femmy Ottens solo bij Warande is nog t/m 7 november te bezoeken. 19 september vindt er ter gelegenheid van de verschijning van het boek Rainbow Woman een gesprek tussen de kunstenaar en kunsthistoricus Leen Huet plaats. Van 8 oktober t/m 23 januari is Ottens werk te zien in de tentoonstelling EURAZIË − Een landschap van veranderlijkheid bij M HKA in Antwerpen
Eline van der Haak
is fotograaf, filmmaker en onderzoeker