Zaaloverzicht Paula Rego bij Kunstmuseum Den Haag, foto: Alice de Groot
De tijdloze tirade van Paula Rego
Paula Rego is vooral bekend geworden met haar portretten van vrouwen: vrouwen met macht, vrouwen als slachtoffer, poserend als dier of moordenaar, of lijdend aan de nasleep van een abortus. Met de opkomst van de #MeToo-beweging en de daaropvolgende popularisering van intersectioneel feminisme, is Rego weer volop in de spotlight komen te staan. De overzichtstentoonstelling Paula Rego, die eerder te zien was bij Tate Britain in Londen, is nu te zien bij Kunstmuseum Den Haag.
Ogenschijnlijk uit het niets is de Portugees-Britse kunstenaar Paula Rego de afgelopen jaren volop in de aandacht komen te staan. Het begon in 2017, toen ze het onderwerp werd van de documentaire Secrets and Stories. In deze televisiefilm doet Rego de persoonlijke en politieke verhalen achter haar werken uit de doeken, en onderstreept daarbij haar betrokkenheid bij het gevecht voor vrouwenrechten. Wat thematiek betreft werd de documentaire uitgebracht in een bijzondere tijd: 2017 was het jaar waarin de #MeToo-discussie oplaaide. Waar intersectioneel feminisme in de mainstream eerder nog als militante tegendraadsheid werd verworpen, was het in de media opeens hét onderwerp van gesprek. De verhalen en de portretten die Rego deelde, konden op de buis dan ook op een welwillend publiek rekenen. Ook in de pers kreeg de documentaire lovende recensies en bij de Royal Television Awards van 2018 won het de prijs voor beste kunstprogramma.
Rego maakt al feministisch werk sinds de jaren vijftig, vrouwenrechten spelen in haar gehele oeuvre een hoofdrol. Ook in haar recentere werk, zoals blijkt in de tentoonstellingen The Cruel Stories of Paula Rego (2018) in het Musée de l’Orangerie in Parijs, Obedience and Defiance (2020-21) in het Irish Museum of Modern Art in Dublin, en meest recentelijk in The Forgotten (2021-22) bij haar eigen galerie Victoria Miro in Londen. Het kopstuk van Rego’s recente carrière is het retrospectief, simpelweg Paula Rego genaamd, dat afgelopen zomer bij Tate Britain te zien was. Momenteel is het retrospectief in Kunstmuseum Den Haag te zien, en later deze lente zal het naar het Museo Picasso in Málaga reizen. In deze tentoonstelling toont Rego zich in de volle breedte van haar praktijk. Een goede aanleiding dus om haar werk eens nader onder de loep te nemen.
[blockquote]Rego maakt al feministisch werk sinds de jaren vijftig, vrouwenrechten spelen in haar gehele oeuvre een hoofdrol
Thema's
Ondervraging
Rego werd in 1935 geboren in Lissabon, in een welvarend en sociaal betrokken gezin. Zoals veel kinderen hield Rego van tekenen, maar ze onderscheidde zich door al op jonge leeftijd politiek geëngageerde onderwerpen af te beelden. Op haar vijftiende maakte ze haar eerste activistische schilderij, Interrogation (1950), een portret van een vrouw die naakt en ineengedoken op een stoel zit als verbeelding van de fascistische dreiging waarmee Rego in haar geboorteland opgroeide. Tussen 1926 en 1974 was Portugal in de ban van dictator António de Oliveira Salazar, die onder het mom van zijn Estado Novo (‘Nieuwe Staat’) met regelmaat onschuldige burgers liet arresteren voor ondervraging. Deze gevreesde ondervragingen gingen vaak gepaard met marteling en vernedering, en soms keerden de betreffende arrestanten niet terug naar huis. Met Interrogation illustreerde de vijftienjarige Rego de machteloosheid en angst die Salazars regime teweegbracht. Het is een heftig beeld voor een pubermeisje, maar door de politieke geladenheid exemplarisch voor het werk dat Rego op latere leeftijd zou maken. Het is dus niet alleen om chronologische redenen dat haar retrospectief met dit werk opent.
Op haar zestiende werd Rego door haar ouders naar een Engelse kostschool gestuurd zodat ze zich vrij kon ontwikkelen buiten het ideologische kader van het Estado Novo-bewind. Maar Rego was er niet gelukkig. Ze hekelde de school en verlangde ernaar om zich voltijds op kunst te kunnen storten. Twee jaar later ging haar wens in vervulling: op haar achttiende werd ze aangenomen op de prestigieuze Slade School of Fine Art in Londen, waar ze schilderen als hoofdvak nam. Rego’s artistieke talenten bleven niet onopgemerkt: bij de jaarlijkse zomercompetitie van haar opleiding won ze de eerste prijs met het schilderij Under Milk Wood (1954). Het werk, dat is vernoemd naar een toneelstuk van de Welsh schrijver Dylan Thomas, is een abstract portret van drie Portugese huisvrouwen die roddels uitwisselen in een keuken. Door de high brow van Britse literatuur te combineren met de verborgen gezichten uit haar eigen jeugd, nodigt Rego haar publiek uit om de afgebeelde arbeidersvrouwen met dezelfde intellectuele waardering te benaderen als een persoon uit de culturele bovenklasse. Ook Under Milk Wood is karakteristiek voor Rego’s algehele oeuvre, waarin de onderdrukking van de vrouw, en met name die van de ondervertegenwoordigde vrouw, aan de kaak wordt gesteld.
Zoals veel kinderen hield Rego van tekenen, maar ze onderscheidde zich door al op jonge leeftijd politiek geëngageerde onderwerpen af te beelden
In de jaren die volgden experimenteerde Rego in haar werk volop met de hiërarchie tussen arbeidersvrouwen en hun werkgevers. Ze liet zich hierbij graag inspireren door bestaande werken, van Disney’s Sneeuwwitje (1937) tot de gewaagde teksten van de Franse schrijver Jean Genet. In haar werk The Maids (1987), dat ze baseerde op het gelijknamige stuk van Genet (1947), verbeeldt Rego twee dienstmeisjes die voor hun dames zorgen. Door de onheilspellende lichaamstaal die Rego aan de meisjes toekent, lijkt het echter alsof zij hun bazinnen domineren en hen, mogelijkerwijs, zelfs zullen verwonden. Deze suggestie van dreiging verleent het tafereel de duistere allure van een wraakfantasie. In het retrospectief is het schilderij tussen portretten van andere ‘dienstige’ vrouwen geplaatst, waaronder The Policeman’s Daughter (1987), waarop een jonge vrouw een leren laars oppoetst, en het soortgelijk genaamde The Soldier’s Daughter (1987), waarop de dochter in kwestie een dode gans kaalplukt. Net als bij de dienstmeisjes geeft Rego deze plichtsgetrouwe vrouwen een intimiderende kwaliteit, waardoor je als kijker nieuwsgierig wordt naar wat zich buiten het doek zal afspelen: trekt de politiedochter die laars straks zélf aan?
Pijn, lust, agressie
Waar Rego’s portretten uit de jaren tachtig met name vrouwen in groepsverband afbeelden, begint de kunstenaar vanaf 1994 voornamelijk individuele vrouwen te schilderen. In dit jaar leert Rego het schildersmodel Lila Nunes kennen en de twee gaan een langdurige samenwerking aan. Via de poses van Nunes experimenteert Rego met de verbeelding van vrouwelijke pijn, lust en agressie. Hun eerste gezamenlijke sessie leidt tot Dog Woman (1994), een portret waarvoor Rego haar model verzocht om op handen en voeten te grommen als een hond. De resulterende pastel is zowel komisch als intimiderend. ‘Honden zijn niet per se dienstbare wezens’, licht Rego toe wanneer ze naar de betekenis van het werk wordt gevraagd. ‘Integendeel, het zijn wezens die tot in den diepste met hun eigen gevoelens en behoeften in contact staan. Voor een vrouw is het soms goed om als een hond te zijn.’
In de tien titelloze portretten die deel uitmaken van de Abortion Series (1998-9) presenteerde Rego de fysieke realiteit van een illegale, zogeheten ‘keukentafel’ abortus
De rauwe verbeeldingswijze die Rego met Dog Woman ontwikkelde zou haar later nog van pas komen. In 1997 vindt er in Portugal een referendum plaats over de legalisering van abortus. Rego, die gedurende haar jeugd zelf meerdere abortussen onderging, was overtuigd van een goede afloop van het referendum. Naar haar eigen zeggen stond Portugal bekend als een van de ‘makkelijkste’ landen van Europa om een abortus te krijgen, en de legalisering van de praktijk leek voor Rego dan ook een beklonken zaak. Echter, in 1998 werd het betreffende wetsvoorstel toch verworpen omdat te weinig Portugese burgers hadden gestemd om de resultaten van het referendum geldig te verklaren. Rego was stomverbaasd en woedend. Hoe kon het, vroeg ze zichzelf, dat de abortuskwestie door zo weinig van haar landgenoten als een urgente zaak werd gezien, terwijl duizenden vrouwen jaarlijks van de ingreep gebruik maakten?
Als reactie op het gefaalde referendum maakte Rego een pastelreeks die vandaag tot haar meest bekende en meest controversiële werk wordt gerekend: de Abortion Series (1998-9). In deze tien titelloze portretten presenteerde Rego de fysieke realiteit van een illegale, zogeheten ‘keukentafel’ abortus. De vrouwen in de portretten staan hurkend boven een emmer, liggen wijdbeens op een bed of tafel, of zitten met hun hoofd in een kussen gedrukt. Sommige van de vrouwen – of liever gezegd, meisjes – beeldde Rego bewust af als adolescenten, in schooluniform en al, om te benadrukken dat ongewenste zwangerschappen ook bij minderjarigen voorkomen. De poses van de meisjes zijn zowel breekbaar als banaal, waardoor je je als kijker bijna medeplichtig voelt door ze gade te slaan. Dit affectieve effect gaf de Abortion Series een grote overtuigingskracht en in 2007, toen abortus alsnog werd gelegaliseerd in Portugal, werden de schilderijen van Rego in de landelijke media gebruikt om de noodzaak van de wetswijziging visueel kracht bij te zetten. De politieke impact van deze reeks betekende een grote triomf voor Rego. Nog altijd zijn deze portretten het werk waar ze het meest trots op is, legt de kunstenaar uit in de eerder genoemde documentaire.
In het retrospectief in Den Haag zijn vier van de tien abortusportretten te zien, maar ook elders in de tentoonstelling komt vrouwelijke vruchtbaarheid – en de individuele autonomie daarover – als hoofdthema naar voren. Een van de vaste gasten in Rego’s werk is de ooievaar, een vogelmotief dat in de westerse cultuur wordt geassocieerd met geboorte en aanstaand ouderschap. Rego gebruikt de ooievaar als een subtielere verbeelding van onderdrukking, en in haar portretten fungeert de vogel dan ook als een sinistere voorbode op geweld. In The Little Murderess (1987), bijvoorbeeld, vormt het dier een schaduw achter ‘de kleinere moordenares’ uit de titel. In War (2003) vliegt de vogel het oudste kind van een vluchtelingengezin aan. In het griezelige The Family (1988), waarin een gezin met moeite hun patriarch uit bed trekt, wordt op de achtergrond een wolf door een ooievaar doodgepikt.
Waarschuwing
Overigens verkent Rego het thema van de vrouwenrechten niet alleen binnen een witte, westerse context. In de laatste zaal van het retrospectief, tevens de enige zaal die wordt ingeleid met een waarschuwing, zijn werken te zien die inspelen op vrouwenonderdrukking in het globale Zuiden. In de etsen Stitched and Bound en Circumcision (beide 2009) brengt Rego een vrouwenbesnijdenis in beeld als hallucinante nachtmerrie: het betreffende meisje is omringd met groteske figuren, kinderspeelgoed en een emmer bloed. Verderop, in de aquarel Night Bride (2009) zien we een Afrikaanse kindbruid die haar rok optilt voor een dode vrouw, die vermoedelijk haar eigen, toekomstige zelf voorstelt. Tenslotte is er nog het levensgrote drieluik Human Cargo (2007-8), dat in het midden van de zaal hangt en dient als aanklacht tegen gedwongen prostitutie en mensenhandel. Qua visuele inhoud zijn deze werken wellicht nog onthutsender dan Rego’s abortusreeks; de waarschuwing bij de ingang is beslist geen aanstellerij. Desondanks is het een verademing om te zien dat Rego zich in haar feminisme niet beperkt tot eurocentrische vraagstukken. Wat dat betreft kunnen sommige hedendaagse kunstenaars nog van haar leren.
Anno 2021 heeft het oeuvre van Rego zowel een hoopgevende als een wrange bijklank. Aan de ene kant zijn haar werken, en met name de Abortion Series, een bewijsstuk van de mate waarin beeldende kunst invloed kan hebben op politieke besluitvorming. Tegelijkertijd maakt haar werk kenbaar dat er nog een hoop vooruitgang te boeken valt wat betreft vrouwelijk zelfbeschikkingsrecht. De recente criminalisering van abortus in de Amerikaanse staat Texas, alsook de verplichting tot anticonceptiegebruik bij vrouwelijke patiënten in de Nederlandse GGZ, zijn slechts twee voorbeelden die zoveel duidelijk maken.
Ondanks de zware thema’s in haar werk zijn de vrouwen van Rego krachtig en aards, wat hun verhalen – en hun strijd – ook voor de conservatieve kijker toegankelijk maakt
Het is ditzelfde feit dat Rego’s werk tijdloos maakt. Met haar compromisloze verbeeldingen van geweld tegen vrouwen doet Rego inmiddels al zeventig jaar haar stem gelden. De kans is klein dat er in haar laatste levensfase nog veel toevoegingen aan haar oeuvre worden gemaakt – sinds enkele jaren lijdt de kunstenaar aan dementie – maar het werk dat er ligt is actueel gebleven. Het activistische werk is voor een hedendaags publiek met name aantrekkelijk omdat ze de urgentie van feminisme zonder te moraliseren onder de aandacht brengt. Ondanks de zware thema’s in haar werk zijn de vrouwen van Rego krachtig en aards, wat hun verhalen – en hun strijd – ook voor de conservatieve kijker toegankelijk maakt.
Dit is tevens een van de grote krachten van Rego’s kunstenaarschap: ze verleidt haar toeschouwer tot engagement zonder zichzelf daarbij, als maker, in een didactische rol te plaatsen. Waar het politiek beladen werk van sommige (rijke, succesvolle) kunstenaars als decadent of opportunistisch overkomt, vermijdt Rego dergelijke irritatie doordat haar activisme als een onmiskenbare rode draad door haar carrière loopt. Los van alle hype veroorzaakt door de Secrets and Stories documentaire, is er dus reden genoeg om Rego’s retrospectief in het Kunstmuseum Den Haag te bezoeken. Haar intrigerende, maatschappijkritische portretten zijn er nog tot en met 20 maart te bewonderen.
Paula Rego, Kunstmuseum Den Haag, t/m 20.3.2022
Nadia de Vries
is dichter en cultuurwetenschapper