metropolis m

Een poging om snel vast te leggen naar welke podcasts mensen vandaag de dag luisteren in de kunsten in Nederland blijkt al snel onmogelijk: er zijn er te veel om naar te luisteren, te veel specifieke niches en er is te weinig zichtbaarheid. Voor dit korte overzicht heb ik gezocht naar podcasts die een scala aan beschikbare inhoud laten zien, gemaakt door Nederlandse kunstprofessionals.

Ik vind er vijftien die aan mijn criteria voldoen: onafhankelijk, lopend of recentelijk geproduceerd, en betrekking hebbend op de Nederlandse kunstwereld. Ik realiseer me dat het onderliggende thema van veel van deze podcasts het concept van controle is: controle over het verhaal, over de blik, over klasse, over media en technologie. Ik heb drie podcasts uitgekozen die de complexe relaties belichten die de kunstwereld heeft met deze systemen van controle, en die ook drie typen podcasts vertegenwoordigen; namelijk interview, informele chat, en documentaire/exposé; respectievelijk Naakt op een kleedje (Heske ten Cate en Yuki Kho), Kunstmatig (Veerle Spronck en Rosa Wevers), en Werktitel (Alix de Massiac en Zoë Dankert). Ze zijn alle drie gemaakt door vrouwen; interessant genoeg lijken onafhankelijke Nederlandse kunstpodcasts onevenredig vaak door vrouwen te worden gemaakt, terwijl podcasts van Nederlandse kunstmusea vaker door mannen worden gehost. In deze tekst richt ik me niet op de door kunstinstituten geproduceerde podcasts, maar op onafhankelijke Nederlandstalige kunstpodcasts.

De manier waarop we kunst consumeren en ermee omgaan is constant aan het veranderen. Dat blijkt wel uit de plotselinge overvloed aan virtuele tentoonstellingen en online lezingen, geproduceerd door Nederlandse musea die sinds maart 2020 al vier keer hebben moeten sluiten. Culturele instellingen, onafhankelijke kunstenaars, kunstprofessionals en het publiek hebben een steeds intiemere relatie met digitale technologieën, mede door de sociale media en kunstmatige intelligentie. Helpen of hinderen podcasts deze relatie? Alix de Massiac, redacteur bij Metropolis M en sinds een jaar zelf ook podcastmaker, behandelde in nummer 2/2021 van dit tijdschrift het verschil tussen tentoonstellingsaudiotours en podcasts. Zij stelde dat je eigenlijk deze podcasts zou moeten beluisteren om de hoeveelheid expertise, onderzoek en aandacht die in het maken van tentoonstellingen wordt gestoken beter te onderkennen. Verschillende musea zijn er mee bezig en omarmen de podcast als een serieus medium. Het is hun manier om collecties te verklaren aan een breder publiek en de aandacht te vestigen op wat je niet op zaal kunt zien of in de zaalteksten kunt lezen. Belangrijker nog is dat dit medium ruimte biedt voor onenigheid, discussie en verschillende perspectieven. Het is een krachtige ruimte voor kritiek en controverse die de vermoeide beperkingen van de audiogids kan overstijgen en deuren opent naar voortdurende discussies.

Naakt op een Kleedje

In zekere zin is het ironisch om visuele kunstwerken middels audio te beschrijven. Om succesvol te zijn, moet de podcast-host de essentie van een kunstwerk en zijn context vangen in woorden, wat spoken word-kunstenaar Sahand Sahebdivani in een performance voor AM Live (de podcast van het Amsterdam Museum) omschreef als de meest directe manier om met een publiek te communiceren. Maar Heske ten Cate van Nest Rotterdam en cultuurjournalist Yuki Kho gebruiken deze dynamiek ook om de legitimiteit van de artistieke blik aan de orde te stellen, en wie de verhalen bepaalt die we over kunst vertellen. In elke aflevering van Naakt op een kleedje nodigen Ten Cate en Kho een vriend van buiten de beeldende kunstsector uit – een journalist, een oud-voetballer, een filosoof – om een kunstwerk van een vrouw te bespreken. Met deze interviews gaan Kho en Ten Cate verder dan het louter beschrijven van de werken van vrouwelijke kunstenaars; door hun gasten te vragen het werk te kiezen, gaan ze direct in op het perspectief van de kijker – de onderbuikgevoelens, emoties en zelfkennis die uit een favoriet kunstwerk spreken.

In aflevering drie wijst Kho haar gast Madeleijn van de Nieuwenhuizen erop dat zij de eerste gast is die een kunstwerk meebrengt – The Hours Behind You van Lynette Yiadom-Boakye – dat niets te maken heeft met haar eigen afkomst en achtergrond. Ze bespreken hoe Yiadom-Boakye’s afkomst de interpretatie van haar kunstwerken zodanig beïnvloedt dat men de universaliteit van haar schilderijen uit het oog verliest. Dit roept ongemakkelijke vragen op die in de hele podcast terugkomen: wie heeft het ‘recht’ om een verhaal te vertellen? Moet je dezelfde achtergrond en geschiedenis van onderdrukking hebben om kunstwerken van BIPoC, van queer vrouwen of van niet-binaire mensen te begrijpen? Hoe maak je ruimte voor minderheidskunstenaars; is het doel om de descriptor ‘minderheid’ te verwijderen uit ‘minderheidskunstenaars’?

Er zijn genoeg podcasts die de verhalen vertellen van ‘vergeten’ kunstenaars – vrouwen, mensen van kleur, queer en non-binaire mensen – maar Naakt op een kleedje maakt bredere gesprekken mogelijk die verder gaan dan het corrigeren van de kunstgeschiedenis. Dit gevoel voor intuïtie overbrugt met succes de kloof tussen producent en luisteraar. Door de relaties tussen kunstenaar, subject en toeschouwer te bespreken, laten ze zien dat er geen juiste antwoorden zijn als het gaat om artistieke vrijheid, machtsdynamiek in de relatie kunstenaar-subject, en wie welk soort kunstwerken mag maken of bekritiseren. In hun podcast tonen Ten Cate en Kho zich bekwame interviewers die de systemen blootleggen die bepalen welke kunstenaars worden gezien en hoe hun werken worden geïnterpreteerd.

Werktitel

Wie het geld en de kunstsector beheerst, beheerst de verhalen, toch? In het onlangs afgeronde eerste seizoen van Werktitel leggen Metropolis M redacteur, Alix de Massiac, en voormalig eindredacteur bij dit tijdschrift, Zoë Dankert, de disfunctionaliteiten in de Nederlandse kunstsector bloot en de omstandigheden van mensen werkzaam in de kunstsector die worstelen met lage inkomens en hoge concurrentie voor weinig banen. Gedurende tien afleveringen interviewen De Massiac en Dankert honderdvijftig Nederlandse kunstenaars, curatoren, critici, freelancers, museum- en fondsdirecteuren, en schetsen zo een beeld van de diepe problemen die mede veroorzaakt zijn door Halbe Zijlstra’s bezuiniging op het cultuurbudget van 200 miljoen euro in 2012. In de eerste aflevering probeert Dankert te achterhalen hoeveel mensen er in totaal in Nederland in de kunsten werken, met name freelancers. Het blijkt een onmogelijke opgave en doet haar verzuchten: ‘Het lijkt alsof we niet bestaan.’

Deze frustratie loopt als een rode draad door de podcast. Mensen werkzaam in de sector – zowel kunstenaars als kunstprofessionals – zijn vaak niet in staat om tijd, energie en geld vrij te maken voor gezinnen of verdere professionele ontwikkeling. De Massiac en Dankert laten zien dat deze situaties zo vaak voorkomen dat het wel een systemisch probleem moet zijn. Zij vragen hun geïnterviewden na te denken over hoe zij met de tekortkomingen van de sector omgaan en ze proberen op te lossen.

            Werktitel is een moeilijke podcast, hij is niet geschikt om naar te luisteren tijdens een luie wandeling met de hond. Maar hij biedt wel de meest uitgebreide en eerlijke discussie die ik ben tegengekomen over de manieren waarop de Nederlandse overheid en de kunstsector niet in staat zijn goed te zorgen voor de mensen die erin werkzaam zijn. Het lijkt me verplichte kost voor kunstprofessionals, studenten, en overheidsfunctionarissen die verantwoordelijk zijn voor cultuurbudgetten.

Kunstmatig

Hoe hebben onze relaties met sociale media, beeldschermen en kunstmatige intelligentie de manier waarop we met kunst omgaan veranderd? Rosa Wevers en Veerle Spronck, promovendi aan de Universiteit Utrecht, houden zich bezig met technologie. Het is een breed begrip, geven ze toe in Kunstmatig, een podcast die kunstkritiek en onderzoek op een toegankelijke manier combineert. Het door hen gekozen format, een keukentafelpodcast zonder interviews, creëert ruimte voor kunstenaars, tentoonstellingen en gadgets die de verborgen symbiotische relaties tussen kunst en technologie blootleggen. Kunstmatig dwingt luisteraars na te denken over de manieren waarop we deelnemen aan verborgen systemen van controle door en van digitale technologieën. In elke aflevering stellen Spronck en Wevers de ironische vraag ‘is het Kunst of is het matig?’ om hun publiek uit te dagen kritisch te kijken naar hun eigen perceptie. Waar ligt de grens tussen kunst en het kunstmatige wanneer een tentoonstelling deels wordt samengesteld op basis van hoe kijkers de tentoonstelling zullen fotograferen voor Instagram? En wie bepaalt in zo’n situatie het verhaal, het museum en de curatoren, het publiek in levende lijve, of de digitale kijker?

Een van de werken die Wevers en Spronck bespreken is James Bridle’s performance Autonomous Trap 001 uit 2017, waarin een zelfrijdende auto wordt ingesloten door een zoutcirkel die hij leest als een ‘no-entry glyph’. Bridles tovenaarsdaad erkent dat de mens de controle behoudt door die op te geven: door te opereren in de ruimte van het obscure en onkenbare. Autonomous Trap 001 is ook een mooi voorbeeld van de bredere problemen en menselijke vooroordelen die we in zelflerende algoritmen hebben geprogrammeerd. Door vooraf bestaande parameters in te stellen – van traditionele wegmarkeringen tot het gebruik van witte Europese menselijke kenmerken om gezichtsherkenningstechnologieën te trainen – hebben we deze programma’s zo geprogrammeerd dat ze in de echte wereld niet zonder vooroordelen kunnen functioneren. In een aflevering over zorg hebben Wevers en Spronck het over het fatalistische individualisme dat wordt vertegenwoordigd door de Tamagotchi, die onlangs een comeback heeft gemaakt. Ze stellen de schrijnende vraag: wat zouden we kunnen bereiken als we onze energie zouden steken in collectieve zorgtaken in plaats van in individuele zelfbevrediging?

Podcasts zijn een plek voor de gesprekken die niet passen binnen de kaders van een lezing, boek of tentoonstelling. De vraag wat er vandaag de dag gebeurt in Nederlandse kunstpodcasts is een vraag naar het betrekken van een verzuilde sector in bredere gesprekken. Elke onafhankelijke podcast die ik ben tegengekomen, behandelt een onderwerp dat van betekenis is voor het Nederlandse kunstveld: van de omstandigheden en kwetsbaarheid van zestig procent van het Nederlandse kunstpersoneel, de relaties tussen kunst en technologie, tot het vergroten van de zichtbaarheid van vrouwelijke kunstenaars en kunstenaars van kleur, ik zie podcasts als informatieve-interactieve ruimtes. Er zijn veel stemmen die (beter) gehoord moeten worden. Of het nu gaat om een reeks interviews met experts of een informeel gesprek over kunst en surveillance met een vriend bij de koffie, deze podcasts vertegenwoordigen het grote aantal mensen dat in deze sector creëert en nadenkt. Podcasts stellen mensen in staat hun eigen woorden en stemmen te gebruiken om afwijkende meningen en verhalen te delen. Naakt op een kleedje, Werktitel en Kunstmatig opereren elk buiten de grenzen van de institutionele controle, waardoor ze een soms ongemakkelijke maar altijd kritische ruimte kunnen innemen en uitbreiden. Ik luister weliswaar niet naar alle podcasts, of zelfs maar naar een fractie ervan, maar ik ben blij dat ik weet dat ze er zijn.