metropolis m

‘Het ziet er voor iedereen heel anders uit. Velen zijn verspreid over het land of naar het buitenland gevlucht. Over het algemeen is de culturele wereld van voor 24 februari 2022 compleet verwoest. Er waren in de wat rustigere zomermaanden enkele pogingen van instellingen om tentoonstellingen te openen, maar de afgelopen weken maakten de zware bombardementen duidelijk dat dit onmogelijk en ook onverantwoord is. Al het culturele leven dat we hadden is vernietigd. Voor altijd. De kunstenaars en cultuurwerkers die konden vertrekken, zijn in het buitenland actief om het internationale publiek bewuster te maken van de ontwikkelingen.

Voor mij is het misschien belangrijker om de vraag om te draaien en de culturele sector in de EU-landen te vragen hoe het voor hen is. Het grootste probleem is dat verschillende groepen in de EU de afgelopen acht maanden de constante vernietiging van het leven in een ander Europees land hebben aanschouwd en er bijna niets tegen hebben ondernomen. De EU-landen lijken het in principe eens met deze oorlog; ze hebben niets gedaan om hem te voorkomen en reageerden enkel op de ontwikkelingen ter plaatse. Ik denk dat deze oorlog de grootste catastrofe is voor de Europese democratie, maar mensen hebben de implicaties ervan nog niet volledig begrepen. Ook de mensen in Oekraïne niet. Het is nog onduidelijk hoe de situatie zich zal ontwikkelen, maar deze passiviteit is een zeer destructieve reactie en de gevolgen zullen de Europese Unie nog jaren achtervolgen.’

‘Natuurlijk is het zeer pijnlijk om alleen al te spreken over deze verschrikkelijke realiteiten, en ik kan volledig begrijpen dat mensen die elders zijn zich ervan afzijdig houden. Laat ik het zo zeggen: de golf van echte politieke solidariteit in de vorm van economische sancties en embargo’s tegen Rusland vanuit Europese en westerse regeringen is alleen mogelijk geweest dankzij de ongekende druk vanuit de Europese samenleving. Daarin speelden journalisten en de media een grote rol, maar ik denk dat het voor het culturele domein, vooral in West-Europa, een gemiste kans is geweest.’

‘In plaats van druk op de regering uit te oefenen, meer te demonstreren, meer verontwaardiging en woede te tonen, waren de culturele instellingen in de eerste weken van deze fascistische, koloniale oorlog bang om hun institutionele grenzen te overschrijden. Ze namen hun toevlucht tot de white cube, voerden programma’s uit en hielpen bijvoorbeeld vluchtelingen. Dat is natuurlijk altijd hard nodig, maar dit moment van verzet ging verloren. In tegenstelling tot veel andere sectoren heeft het culturele veld wereldwijde connectiviteit en kan het een zeer directe invloed op de samenleving uitoefenen. Sociologisch gezien hebben culturele instellingen ook potentiële politieke macht. Eerlijk gezegd vraag ik me nog steeds af waar al deze instellingen bang voor waren. Natuurlijk reageerden ze op de oorlog, maar we kunnen stellen dat deze voor veel West-Europese instellingen een achtergrond werd voor hun eigen contemplaties, verbeeldingen en fantasieën over de wederopbouw van een toekomstig Europa. Het was een manier om niet direct met de harde werkelijkheid om te hoeven gaan. Maar omdat deze kans verkeken is, wachten we nu allemaal – het culturele veld, de media, het grote publiek – op een nieuwe catastrofe. Het gaat over de nucleaire dreiging, de ecologische rampen en de wreedheden die Russische troepen dagelijks ter plaatse begaan. Veertig procent van de Oekraïense energie-infrastructuur is de afgelopen twee weken beschadigd, maar niets lijkt genoeg te zijn. Er is een onuitgesproken vraag naar meer ellende, alsof wat al is gebeurd nog niet genoeg is. Veel hedendaagse kunstinstellingen beweren politiek geëngageerd en radicaal te zijn, maar toen het moment daar was gaven ze niet thuis. Ze concentreerden zich op hun eigen culturele logica in hun eigen bubbels, afgezien van enkele actualiteiten die wel worden opgepakt. De obscene waarheid is dat velen in de EU doen alsof deze oorlog de oorlog van iemand anders is. Het is alsof er iets mis is met de perceptie van tijd.’

‘Europese landen en instellingen handelen altijd vertraagd. De Nederlandse geschiedenis is in dat opzicht symptomatisch. Voor zover ik weet was Nederland in de Tweede Wereldoorlog neutraal totdat het land werd bezet. Voor mij is dit een veelzeggend voorbeeld van wat het in de praktijk betekent om vandaag neutraal te zijn. Helaas komt deze historische verwijzing ook naar boven, omdat de huidige oorlog door het Kremlin opzettelijk gestileerd is en uitgevoerd wordt op dezelfde schaal als de Tweede Wereldoorlog. De Europese Unie is als een vredesproject ontstaan uit de nasleep van de Tweede Wereldoorlog, onder de slogan ‘nooit weer’. Er is in de afgelopen zeven decennia in de EU heel veel gesproken over geschiedenis en hoe het verleden de huidige samenleving heeft gevormd. Hardop nadenkend vraag ik me dan af: wat is geschiedenis als niet de kennis over tijd en wat tijd betekent, de kennis van hoe te handelen in de tijd?

Als je het zoveel over de geschiedenis hebt, maar tegelijkertijd een timingsprobleem hebt, is er misschien iets mis met het verhaal dat je over jezelf en over een verenigd Europa presenteert. Ik denk dat dit soort zelfbedrog sterk verband houdt met de verwaarlozing en onderdrukking van de realiteiten van Oost-Europa. Er wordt nog steeds gedacht vanuit een scheiding tussen de EU en de rest van Europa. Zelfs delen van Oost-Europa die onderdeel uitmaken van de EU worden nog altijd beschouwd als niet het ‘echte Europa’. Het perspectief en de modus operandi van de rest van het continent erbij betrekken, zou betekenen dat het hele idee van wat een verenigd Europa is, en wat als binnen of buiten wordt beschouwd, moet veranderen. Ik denk dat er een soort onderdrukte kolonialiteit is die de unie niet toestaat een andere Europese ervaring te omarmen. We hebben vaak kritiek op dit business as usual-model in de politiek, maar ik denk dat het helaas ook erg aanwezig is in de cultuur. Dekoloniaal denken is de laatste tijd mainstream geworden en wat mij opvalt, is dat het ondanks de beweerde progressiviteit vaak wordt genationaliseerd.’

‘In elk land, of het nu gaat om de Belgische, Franse of Nederlandse kunstwereld, hebben de meeste discussies over dekolonialiteit betrekking op het eigen nationale imperiale verleden. Dit dekoloniale denken wordt niet toegepast op het heden en op andere delen van hetzelfde continent. In West-Europa zijn de meeste mensen zo gewend aan de comfortabele tweedeling in Global South en Global North dat als je het hebt over kolonialisme in het Oosten van Europa, je je referentiekader volledig moet bijstellen om die andere invalshoek van het koloniale heden te begrijpen.
Na de val van de Berlijnse Muur behandelde de EU het oostelijke deel van het continent niet als onderdeel van het gemeenschappelijke Europese huis. Het denken over Oost-Europa als perifeer heeft zeer directe en reële politieke resultaten opgeleverd. Het is precies dit soort beleid dat Oost-Europa als secundair heeft gedefinieerd, het is dit beleid dat zoveel landen, vooral post-Sovjetlanden, heeft blootgesteld aan de Russische imperiale greep. Het gaat niet alleen om Oekraïne, ook Wit-Rusland, Moldavië, Armenië, Kazachstan, Kirgizië, Georgië, de hele Kaukasus, Dagestan, Kalmukkië en talloze andere nationale republieken zijn momenteel onderworpen aan de controle van het Kremlin. Samen omvatten zij een enorm deel van het Europese continent dat al vele decennia onder directe militaire bezetting leeft van het Russische rijk. Je moet je blik herijken, de manier waarop je andere delen van Europa benadert en wat je denkt dat Europa is, om deze vorm van kolonialisme te begrijpen en de antikoloniale strijd en praktijken uit deze landen te kunnen herkennen. Hier ligt een taak, zeker voor het West-Europese culturele veld. Ik hoop dat Oekraïense kunstenaars ook kunnen helpen om dat bewustzijn te vergroten.’

‘Precies. Dit gaat over vooruitdenken.’

‘Als het gaat over kunst is voor mij de meest directe parallel met betrekking tot de huidige realiteit in Oekraïne het Duits expressionisme van de Eerste Wereldoorlog en het interbellum. Het werk van Emil Nolde, Otto Dix of Max Beckmann, hoe zij hun samenleving weergeven – de vervorming, hardheid, isolatie, de aanwezigheid van veteranen, de oorlogsslachtoffers – doet denken aan de realiteit in mijn land en wat we de komende jaren zullen meemaken.

De Oekraïense kunst van vandaag kun je als politiek expressionisme definiëren.

Sinds de Maidan-revolutie is politiek een vanzelfsprekend onderdeel van de culturele modus operandi, iets wat uniek is in Europa. Deze revolutionaire ervaring van netwerken en solidariteit heeft enorm bijgedragen aan hoe kunstenaars werken: niet als individuele kunstenaars, maar als burgers verenigd in bepaalde vormen van collectiviteit. Sinds het uitbreken van de grootschalige oorlog is de focus wat verschoven en werken Oekraïense kunstenaars en curatoren op het snijvlak van kunstactivisme, politiek activisme, journalistiek en zelfs forensisch onderzoek. Een van hun voornaamste bezigheden is het documenteren van Russische oorlogsmisdaden. Velen zijn bezig met het evacueren van kunstcollecties van musea of privécollecties, vooral in het oosten en zuiden van het land, of met het opzetten van tijdelijke noodresidenties voor cultuurwerkers uit de meer beschadigde regio’s.

Om op je vraag terug te komen: praten over de agency van kunst is zowel in het Oosten als in het Westen erg modieus. Voor mij zijn zulke vragen een veeg teken, omdat het betekent dat er op politiek gebied iets verloren is gegaan, waardoor dit soort directe politieke acties naar het artistieke domein zijn verschoven. Ik zou de vraag liever omdraaien: wat kunnen wij doen om het agentschap van de kunst te herstellen en echte politieke verandering te bewerkstelligen? Oekraïne is het beste voorbeeld van hoe kunst in hoge mate politiek moet zijn en het politieke emancipatieproces kan begeleiden, maar zij mag geen vervanging zijn voor echte politieke verandering die altijd door mensen, door de lichamen van mensen gecreëerd wordt. Als er een oprechte maatschappelijke beweging richting emancipatie of bevrijding is, maakt kunst daar onvermijdelijk deel van uit.’